56. 火 山 旅  HỎA SƠN LỮ 

Lữ Tự Quái

Phong là phong đại, lẽ nào chẳng to.

Quá to sẽ mất sở cư,

Cho nên Quẻ Lữ bây chừ tiếp theo. 

Phong doanh, thái thịnh quá sẽ mất sự an tĩnh, cho nên sau quẻ Phong là quẻ Lữ. Lữ là lữ thứ, lữ hành.

Lữ trên là Ly, là lửa; Dưới là Cấn, là núi,là ngưng nghỉ. Lửa bay đi, không ở yên một chỗ, nên gọi là Lữ.

 I. Thoán.

Thoán từ.

旅 . 小 亨 . 旅 貞. 吉 .

 Lữ. Tiểu hanh. Lữ trinh. Cát.

Dịch.

Lữ là lữ thứ, lữ hành,

Trông mong chút đỉnh thông hanh được rồi.

Chiếc thân lữ thứ quê người.

Sao cho chính đáng, âu thời mắn may.

Đã lữ thứ, tha phương, dĩ nhiên là chẳng được hanh thông cho lắm, nên phải minh chính, mới hay. 

Thoán Truyện.

彖 曰 . 旅 . 小 亨 . 柔 得 中 乎 外 . 而 順 乎 剛 . 止 而 麗 乎 明 . 是 以 小 亨 . 旅 貞 吉 也 . 旅 之 時 義 大 矣 哉 .

Lữ. Tiểu hanh. Nhu đắc trung hồ ngoại. Nhi thuận hồ cương. Chỉ nhi lệ hồ minh. Thị dĩ tiểu hanh. Lữ trinh cát dã. Lữ chi thời nghĩa đại hỹ tai.

Dịch. Thoán rằng: 

Lữ thứ, lữ hành,

Cầu mong chút đỉnh thông hanh được rồi,

Nhu mì, trung chính với ngoài,

Và còn thuận phục những người quyền uy,

Luôn luôn cư xử hợp nghì,

Luôn luôn sáng suốt, tế vi, tinh tường.

Cho nên khỏi chuyện nhỡ nhàng,

Lữ là minh chính, mới ngoan, mới lành.

Trong khi lữ thứ, phiêu linh,

Ở ăn đúng mức, tài đành lớn lao.

Thoán Truyện bàn về lối cư xử cần phải có khi tha hương lữ thứ. Thoán cho rằng: Lữ thứ giỏi lắm là được mát mặt, an thân, chứ không thể nào thỏa chí vẫy vùng như nguyện được. Đi ra ngoài, phải biết nhu thuận, từ tốn, xử sự cho khéo léo (Nhu đắc trung hồ ngoại), lại phải biết chiều ý người có quyền thế ở nơi mình cư ngụ (Nhi thuận hồ cương). Phải xử sự cho sáng suốt (Chỉ nhi lệ hồ minh), như vậy mới được xong xả, hẳn hoi (Thị dĩ tiểu hanh).

Có xử sự cho hay, cho phải, thì mới được an lành khi lữ thứ (Lữ trinh cát dã).  Biết xử sự khi lưu lạc nước người, thực là một chuyện lớn vậy (Lữ chi thời nghĩa đại hỹ tai ).

Tha hương, lữ thứ khó sống, là vì  hoàn cảnh hoàn toàn mới lạ, bạn bè thân thích hầu như không có, giá trị của mình ít người biết đến; ấy là chưa kể bị chèn ép, thiếu phương tiện sinh nhai v.v... 

II. Đại Tượng Truyện.

Tượng viết.

象 曰 .     山 上 有 火 . 旅 . 君 子 以 明 慎 用 刑 . 而 不 留 獄.

Sơn thượng hữu hỏa. Lữ. Quân tử dĩ minh thận dụng hình. Nhi bất lưu ngục.

Dịch. Tượng rằng:

Lữ là lửa cháy đầu non,

Ngục hình quân tử chăm nom tận tường,

Phân minh cẩn trọng đôi đường,

Ngục tù đâu phải nơi trường cửu đâu ?

Trên núi có lửa là Lữ, người quân tử theo đấy sẽ sáng suốt, thận trọng khi ra hình phạt, và không kéo dài các vụ hình án, giam cứu.

III. Hào từ & Tiểu Tượng Truyện

Các Hào dạy cách cư xử khi lữ thứ. Lưu lạc ở nước ngoài, phải mềm dẻo, chứ không được cứng cỏi. Nhưng không vì thế mà có những cử chỉ hèn hạ (Hào Sơ).

Khi tha hương, cần phải có nơi trú ngụ, có tiền tiêu dùng, có khí giới phòng thân, nếu được có tôi tớ hầu hạ càng hay, lại cần phải được lòng người trên, người dưới.

Thời Xuân Thu, tha hương, lữ thứ là chuyện thường xẩy ra. Điển hình nhất là trường hợp Tấn Văn Công khi còn hàn vi, và Khổng Tử khi chu du Liệt quốc.

1. Hào Sơ Lục.

初 六 .     旅 瑣 瑣 . 斯 其 所 取 災 .

象 曰 .     旅 瑣 瑣 . 志 窮 災 也 .

Sơ Lục.

Lữ tỏa tỏa. Tư kỳ sở thủ tai.

Tượng viết: 

Lữ tỏa tỏa. Chí cùng tai dã.

Dịch. Sơ Lục.

Lữ mà đốn mạt, hư hèn,

Thế thời tai họa chuốc liền vào thân.

Tượng rằng: Lữ thứ hư hèn,

Lo quanh, lo quẩn, mắc liền họa tai.

Sơ Lục Âm nhu, sống cuộc đời lữ thứ, mà lại ở địa vị quá thấp. Một người tha hương, mà tư cách lại hèn kém Tỏa tỏa là ti tiện, hèn kém (Lữ tỏa tỏa), thì chỉ có thể chuốc lấy tai ương (Tư kỳ sở thủ tai).

Hào Sơ tài hèn, vị kém, chí khí cũng ươn hèn, cho nên mới lo quanh, tính quẩn, và bị tai họa (Lữ tỏa tỏa. Chí cùng tai dã).

2. Hào Lục nhị.

六 二 .     旅 即 次 . 懷 其 資 . 得 童 仆 貞 .

象 曰 .     得 童 仆 貞 . 終 無 尤 也 .

Lục nhị. 

Lữ tức thứ. Hoài kỳ tư. Đắc đồng bộc trinh.

Tượng viết:

Đắc đồng bộc trinh. Chung vô vưu dã.

Dịch.

Lữ mà có chốn nghỉ ngơi,

Có tiền chi dụng, có người tớ trung.

Tượng rằng: Có tớ trung cang,

Rồi ra sẽ khỏi phàn nàn, kêu ca.

Lục nhị nhu thuận, đắc trung, đắc chính, nên tượng trưng cho một người lữ thứ. Người xưa lưu lạc, thường được nhờ những gia thần tốt. Loan Doanh, đại thần nước Tấn, bị hàm oan, phải trốn sang nước ngoài. Gia thần là Tân Du, liền thâu nhập gia tài mình, chở  hai, ba xe ra ngoài thành để đi theo Loan Doanh. Vì có lệnh cấm không được cho ai theo Loan Doanh, nên Tân Du bị quân sĩ giải tới Tấn Vương.

Tân Du viện cớ đã ba đời làm tôi cho nhà họ Loan, nên nhất định xin đi theo Loan, để trọn tình chung thủy với chủ lúc hoạn nạn. Tấn vương thấy Tân Du là người trung nghĩa, nên muốn giữ lại làm quan với mình, nhưng Tân du một mực xin đi, Tấn Vương đành phải cho phép.

Lại như Tấn Văn Công, lưu lạc xứ người, đã được bọn Triệu Thôi, Tư Thần, Ngụy Thù, Hồ Mao, Hồ Yển, Giới Tử Thôi v.v... theo phò tá, nên sau đã lập nên nghiệp bá. (Xem Đông Chu Liệt quốc,  trg, 366- 367)

Tượng Truyện không nhắc tới nhà cửa, tiền bạc, mà chỉ nhắc tới đầy tớ trung nghĩa. Mới hay, người trọng hơn của. Được đầy tớ trung kiên, cuối cùng cũng không ai trách móc  mình được gì cả (Đắc đồng bộc trinh. Chung vô vưu dã).

3. Hào Cửu tam.

九 三 .     旅 焚 其 次 . 喪 其 童 仆 . 貞 厲 .

象 曰 .     旅 焚 其 次 . 亦 以 傷 矣 . 以 旅 與 下 . 其 義 喪 也 .

Cửu tam.

Lữ phần kỳ thứ. Táng  kỳ đồng bộc.  Trinh lệ.

Tượng viết:

Lữ phần kỳ thứ. Diệc dĩ thương hĩ. Dĩ lữ dữ hạ. Kỳ nghĩa táng dã.

Dịch.

Lữ hành nhà trọ cháy tiêu,

Mà xem tôi tớ, có chiều ngãng ra.

Thế là lâm cảnh nguy cơ.

Tượng rằng: Lữ quán cháy tiêu,

Chiếc thân lữ thứ, lắm điều rủi ro.

Tôi đòi mình chẳng mặn mà,

Tình thày, nghĩa tớ, hỏi là còn chi.

Khi tha hương, lữ thứ, phải nhu thuận, khéo ăn, khéo ở mới hay. Đằng này Cửu tam lại cứng cỏi, vụng xử, cao ngạo (Vì Tam ở trên cùng quẻ Cấn. Cấn là núi, mà núi thì cao ngạo), vì thế nên mất lòng người trên, có khác nào như quán xá bị đốt, làm sao mà ở yên được (Lữ phần kỳ thứ). Hơn nữa, lại cũng mất lòng kẻ dưới (Táng kỳ đồng bộc). Như vậy, dẫu mình ngay thẳng mấy cũng lâm nguy (Trinh lệ).

Lúc lữ thứ mà không có nơi ăn, chốn ở, dĩ nhiên là bị khốn khổ, bị thương tổn (Lữ phần kỳ thứ. Diệc dĩ thương hĩ).

Trong khi tha hương, lữ thứ mà còn cao ngạo, còn đối với người dưới không ra gì (Dĩ lữ dữ hạ), thì làm sao mà chẳng mất lòng họ, làm sao mà tôi tớ chẳng bỏ mình (Kỳ nghĩa táng dã).

4. Hào Cửu tứ.

九 四 .     旅 于 處 . 得 其 資 斧 . 我 心 不 快 .

象 曰 .     旅 于 處 . 未 得 位 也 . 得 其 資 斧 . 心 未 快 也 . 

Cửu tứ.

Lữ vu xử. Đắc kỳ tư phủ. Ngã tâm bất khoái.

Tượng viết:

Lữ vu xử. Vị đắc vị dã. Đắc kỳ tư phủ. Tâm vị khoái dã.

Dịch.

Lữ mà có chốn ở ăn,

Tiền nong, khí giới phòng thân đàng hoàng.

Thế mà tâm vẫn chẳng an.

Tượng rằng:

Lữ tuy có chốn ở ăn,

Vị ngôi chưa được thập phần hẳn hoi.

Tiền nong, khí giới sẵn rồi,

Nhưng mà lòng vẫn bồi hồi chửa yên.

Cửu tứ tuy cương mà biết xử nhu (Cương Hào cư Âm vị), lại ở dưới cùng Thượng quái, như vậy là người biết khu xử (Lữ vu xử). Dưới ứng với Sơ Lục, trên thời kề cận với Lục ngũ là người quyền quí, như vậy có khác nào một người lữ thứ mà có tiền bạc tiêu xài (Đắc kỳ tư), có khí giới phòng thân (Phủ) đâu?

Tuy nhiên, Cửu tứ vì vị ngôi không chính đáng, nên chẳng bao giờ được vừa lòng; cũng như người lưu lạc quê người, dầu ăn sung, mặc sướng, nhưng vẫn cảm thương cho thân phận lạc loài, vẫn thờ ơ với hoàn cảnh, vẫn phải đóng vai bàng quan, đình đám người mẹ con ta, nên không bao giờ vui được (Ngã tâm bất khoái).  Người lữ thứ buồn khổ chính là vì phải đóng vai trò bất đắc dĩ, và ở trong một hoàn cảnh giả tạo (Lữ vu xử. Vị đắc vị dã. Đắc kỳ tư phủ. Tâm vị khoái dã).  

5. Hào Lục ngũ.

六 五 .     射 雉 一 矢 亡 . 終 以 譽 命 .

象 曰 .     終 以 譽 命 . 上 逮 也 .

Lục ngũ.

Xạ trĩ. Nhất thỉ vong. Chung dĩ dự dã.

Tượng viết:

Chung dĩ dự mệnh. thượng đãi dã.

Dịch.

Bắn chim trĩ, mất một tên,

Rồi ra danh giá, chức quyền ung dung.

Tượng rằng:

Rồi ra danh giá, chức quyền,

Thế là đã bước được lên trên rồi.

Lục ngũ văn minh, nhu thuận, mà lại đắc trung. Minh nên quán triệt nhân tình, Nhu nên xử sự hợp thời, hợp cảnh, cho nên trên, dưới đều bằng lòng. Mình khéo, mình hay nên sau sẽ được danh giá, phúc lộc (Xạ trĩ nhất thỉ vong. chung dĩ dự mệnh). Người xưa, đi đến đâu thường dùng một con chim trĩ để nạp lễ tương kiến. Mất một mũi tên, bắn được con chim trĩ, làm lễ vật tương kiến, mà được danh giá, may mắn, chẳng hay lắm sao?

Tượng cho rằng:  Cửu ngũ được may mắn, là vì được  cấp trên cố cập đến (Thượng đãi) (Trình tử giải).

Phan Bội Châu giải Thượng đãi là tiến lên ngôi tột bậc. Cửu ngũ đây không phải là ngôi vua, vì vua mà tha hương thì cũng mất chức vị. Trùng Nhĩ cùng tùng giả sang Tần. Tần Mục Công muốn gả Hoài Doanh là con mình cho Trùng Nhĩ. Hoài Doanh trước đã lấy Thế Tử Ngữ, nên Trùng Nhĩ ý không muốn lấy. Các gia thần bàn rằng nếu muốn trở về làm vua nước Tấn sau này, thì phải lấy Hoài Doanh; nếu cứ bo bo tiết nhỏ, ắt sẽ mất việc to, sau e ăn năn chẳng kịp. Trùng Nhĩ mới khứng chịu. Quả nhiên sau này, Tần Mục Công giúp Trùng Nhị trở về làm vua nước Tấn.

Thế thực là: Nhất thỉ vong. Chung dĩ dự mệnh. Mất một mũi tên, mà sau nên danh giá (Xem Đông Chu Liệt Quốc, Võ Minh Trí dịch,  trg 457).

6. Hào Thượng Cửu.

上 九 .     鳥 焚 其 巢 . 旅 人 先 笑 后 號 啕 . 喪 牛 于 易 . 凶 .

象 曰 .     以 旅 在 上 . 其 義 焚 也 . 喪 牛 于 易 . 終 莫 之 聞 也 .

Thượng Cửu.

Điểu phần kỳ sào. Lữ nhân tiên tiếu hậu Hào đào. Táng ngưu vu dị. Hung.

Tượng viết:

Dĩ lữ tại thượng. Kỳ nghĩa phần dã. Táng ngưu vu dị.

Chung mạc chi văn dã.

Dịch.

Chim mà đánh cháy tổ mình,

Lữ nhân cười trước, âu đành khóc sau,

Khinh tâm, để xổng mất trâu,

Thế thời hung họa, có đâu tốt lành.

Tượng rằng:

Lữ mà ăn chốc, ngồi trên,

Thế là nhen nhúm lửa ghen tức mình.

Mất trâu, vì tội coi khinh,

Chẳng còn nghe thấy lời lành, lời hay.

Thượng Cửu ở địa vị cao quí, lại cứng cỏi (Dương cương), cao ngạo, thì làm sao mà được lòng người, làm sao mà an thân được, có khác nào con chim bị cháy tổ đâu? (Điểu phần kỳ sào). Sống nơi đất khách mà cư xử như vậy, ắt sẽ trước vui, sau buồn, trước cười sau khóc (Lữ nhân tiên tiếu hậu Hào đào). Gặp lúc thư thái dễ chịu, mà bỏ mất cách cư xử nhu thuận của mình, thời chắc không hay (Táng ngưu vu dị. Hung). Ngưu là trâu, nghĩa bóng là nhu thuận.

Ở thời Lữ, mà tự tôn, tự đại, thì dĩ nhiên gặp tai hoạ, có khác nào con chim bị đốt tổ đâu? (Dĩ lữ tại thượng. Kỳ nghĩa phần dã). Khi đã cao ngạo, khi đã mất sự mềm dẻo, uyển chuyển, sẽ khăng khăng một mực, ai mà can ngăn được? (Táng ngưu vu dị. Chung mạc chi văn dã).

ÁP DỤNG QUẺ LỮ VÀO THỜI ĐẠI

Ngày nay, cả triệu người Việt đang sống trong cảnh lữ thứ tha hương. Sống nơi xứ người, đừng nên đòi hỏi cao quá, phải hòa mình với người bản xứ mà làm ăn, miễn sao gia đình được đầy đủ, con cái được ăn học là may lắm rồi. Đừng luyến tiếc dĩ vãng, đừng mơ mộng tương lai quá cao, mà phải biết sống với thực tại. Phải luôn luôn giữ nhân cách của mình, đừng làm gì quá đáng để người bản xứ khinh mình, do đó coi thường dân tộc mình.

Nếu may mắn, ta có một chút địa vị trong xã hội, thì ta đừng nên kiêu căng phách lối, vì dù ta có giầu sang đến đâu chăng nữa, thì ta cũng chỉ mới lo được cho vợ con ta, chưa chắc gì đã lo được cho cha mẹ, anh em, đừng nói chi đến quốc gia xã hội. Thế nhưng đã có những người chưa có danh vọng gì gọi là tiếng tăm, chưa có tiền bạc gì nhiều gọi là giầu có, chưa có đức độ gì gọi là vị vọng, thì đã lên mặt, ra oai với người đồng chủng. Lại có những người, lợi dụng những người trình độ còn thấp kém, buôn thần, bán thánh, lừa bịp thiên hạ. Hơn nữa có người lại luôn muốn trèo đầu, cưỡi cổ thiên hạ, tự coi mình như là nguyên thủ quốc gia của những người dân lữ thứ, để mưu lợi công danh, tài lộc cho cá nhân mình, mà họ không bao giờ tự hỏi họ đã có tài đức gì, và tương lai họ có thể mang lại gì cho dân.

Cho nên, tốt hơn hết chúng ta đừng bao giờ ở trong các loại người học vấn nửa mùa, văn dốt, vũ dát, mà lại kiêu căng, phách lối trên. Làm bậy bạ, hậu quả không chóng thì chầy, cũng bị tai hoạ mà thôi.

Lúc buổi đầu, ta sẽ gặp khó khăn khi mới lập nghiệp, vì xứ lạ quê người, tiếng nói bản xứ còn chưa quen, nhưng dần dà mỗi ngày mỗi hơn, cái quan trọng của đời ta không phải ở nơi đâu, mà ngay trong gia đình ta. Ta phải cố gắng tạo một mái gia đình ấm cúng, giáo dục con cái cho đàng hoàng, để họ trở nên những phần tử có ích cho nhà, cho nước mai sau. Còn như, nếu gia đình ta, ta còn không lo nổi, vợ con  ta còn không kính trọng ta, con cái ta còn là những phần tử bụi đời, lưu manh, du đãng, bản thân ta còn chưa có nghề nghiệp vững vàng, còn phải trông vào sự trợ giúp của nước bạn, thì sao ta có thể đòi đứng lên xây dựng một quốc gia?  Ai tin?  Ai theo?. Phải chăng có phải đó là tự lừa người, lừa mình không?  Tóm lại, người lữ thứ, tha hương nên biết Tri túc, Tiện túc, cố gắng học hỏi, cầu tiến để không thua kém người dân bản xứ, đó là may mắn lắm rồi vậy.