Vì sao một Đảng viên dự tính đốt thẻ Đảng?

Nguyễn Mạnh Hùng

LTS: Trang Diễn Ðàn Nhật báo Người Việt hân hạnh giới thiệu bài nói chuyện nhan đề “Quan hệ Mỹ-Việt: Chúng ta đã đạt tới đâu và sẽ đi về đâu trong những ngày tới” của Giáo Sư Nguyễn Mạnh Hùng, Ðại Học George Mason University, tại cuộc họp mặt Mỹ-Việt đánh dấu 15 năm bình thường hóa quan hệ hai nước được tổ chức tại Visitor Center ở Ðiện Capitol, Washington, D.C., ngày 14 tháng 9 năm 2010.

Ngoại Trưởng Hoa Kỳ Hillary Clinton (trái) cùng Ngoại Trưởng Việt Nam Phạm Gia Khiêm nâng ly chúc mừng 15 năm bình thường hóa quan hệ ngoại giao giữa Hoa Kỳ và Việt Nam, tại Hà Nội, ngày 22 tháng 7, năm 2010. (Hình: Kham/AFP/Getty Images)

Thưa quý vị quan khách,

Trước hết, tôi muốn ngỏ lời cảm ơn các nhà tổ chức, đặc biệt là Murray Hiebert thuộc Phòng Thương Mại Hoa Kỳ và Thượng Nghị Sĩ James Webb đã mời và khuyến khích tôi tham dự hội nghị này nhằm kỷ niệm 15 năm bang giao Mỹ-Việt. Thật là một niềm vui và một ưu đãi khi được đóng góp những suy nghĩ của tôi đúng vào giai đoạn quyết định trong mối quan hệ Mỹ-Việt.

Bài nói chuyện của tôi nhằm đề cập tới hai vấn đề. Thứ nhất, các đặc điểm chính của mối quan hệ Mỹ-Việt từ sau khi Chiến Tranh Việt Nam kết thúc là gì? Thứ nhì, Các yếu tố và động lực nào có thể ảnh hưởng tới tương lai của mối bang giao Mỹ-Việt?

Mô hình mối quan hệ Mỹ-Việt

Mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam trong 35 năm qua có 3 đặc tính chính yếu:

1. Diễn biến chậm nhưng vững vàng theo chiều hướng tích cực, từ lạnh lẽo sang nồng ấm, từ thù nghịch sang thân thiện, từ kẻ thù sang đối tác.

2. Các quan hệ song phương tiến triển theo từng giai đoạn. Lúc đầu là việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao diễn ra hồi năm 1995. Sau đó là bình thường hóa quan hệ mậu dịch hồi năm 2006 khi Quốc Hội Hoa Kỳ cho Việt Nam hưởng quy chế mậu dịch bình thường vĩnh viễn (PNTR). Việc cải thiện mối quan hệ quân sự diễn ra sau chót, khởi đầu bằng chuyến viếng thăm đầu tiên đến Hoa Kỳ hồi tháng 11 năm 2003 của giới chức quân sự cao cấp nhất Việt Nam, Bộ Trưởng Quốc Phòng Phạm Văn Trà. Mối quan hệ này lên đến đỉnh cao khi diễn ra Cuộc Ðối Thoại Về Chính Sách Quốc Phòng Mỹ-Việt lần đầu tiên diễn ra tại Hà Nội hồi tháng 8 năm 2010.

3. Những cải thiện hoặc khúc quanh trong quan hệ song phương phần lớn diễn ra sau khi Việt Nam tiến hành các bước nhằm bỏ đi lòng miễn cưỡng không muốn đưa quan hệ hai nước tiến tới. Các cuộc thảo luận nghiêm chỉnh về việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao giữa hai nước chỉ bắt đầu khi Việt Nam quyết định rút quân ra khỏi Căm Bốt vào năm 1989 và thực hiện các bước nhằm thỏa mãn các điều kiện tiên quyết do Hoa Kỳ đưa ra (rút quân, thỏa hiệp hòa bình, bầu cử và thành lập chính phủ liên hiệp tại Căm Bốt). Việc bình thường hóa quan hệ buôn bán chỉ có thể diễn ra sau khi các nhà lãnh đạo Việt Nam chịu quyết định ký một thỏa hiệp mậu dịch song phương với Hoa Kỳ vào năm 2000 sau khi họ không làm được chuyện này vào năm trước đó. Quyết định này đã mở cửa cho Việt Nam gia nhập Tổ Chức Mậu Dịch Thế Giới (WTO) cùng với quy chế mậu dịch bình thường vĩnh viễn (PNTR).

Tương tự như thế, trên lãnh vực quân sự, việc Việt Nam miễn cưỡng không chịu tiến thêm đã được biểu hiện qua quyết định của Việt Nam trì hoãn nhiều lần chuyến viếng thăm Hà Nội của Bộ Trưởng Quốc Phòng Hoa Kỳ William Cohen mãi cho tới tháng 3 năm 2000. Người ta đã phải chờ đợi thêm ba năm nữa Việt Nam mới quyết định gởi nhà lãnh đạo quân sự cao cấp nhất của họ đến Hoa Kỳ hồi năm 2003.

Các diễn tiến chính

Một khi những cản trở trong lãnh vực quan hệ an ninh mang tính nhạy cảm đã được vượt qua, các tiến bộ diễn ra nhanh chóng. Có một số phát triển then chốt đánh dấu những tiến bộ thực hiện được trong quan hệ song phương kể từ năm 2003.

1. Diễn tiến đầu tiên là cuộc thăm viếng của Bộ Trưởng Quốc Phòng Phạm Văn Trà, nhà lãnh đạo quân sự cao cấp nhất của Việt Nam đến thăm Hoa Kỳ lần đầu tiên kể từ sau khi Chiến Tranh Việt Nam chấm dứt. Trong chuyến viếng thăm, ông Trà nói rõ rằng Việt Nam muốn thiết lập “chiếc khung sườn cho công cuộc đối tác lâu dài và ổn định” với Hoa Kỳ.

2. Khúc quanh thứ nhì đến với chuyến thăm viếng thăm chính thức Hoa Kỳ của Thủ Tướng Phan Văn Khải vào tháng 6 năm 2005 để đánh dấu kỷ niệm năm thứ 10 việc bình thường hóa quan hệ ngoại giao Mỹ-Việt. Ông Khải là lãnh tụ đầu tiên thuộc hàng cao cấp nhất đến thăm viếng Hoa Kỳ và đã được tổng thống Mỹ đón tiếp tại Tòa Bạch Ốc. Ông Khải cam kết cải thiện tự do tín ngưỡng tại Việt Nam và đồng ý gởi các sĩ quan quân đội Việt Nam sang Hoa Kỳ để học sinh ngữ và dịch vụ y tế. Ðáp lại, Tổng Thống Bush cam kết ủng hộ Việt Nam gia nhập Tổ Chức Mậu Dịch Thế Giới và hứa sẽ đến viếng thăm Việt Nam nhân cuộc Hội Nghị Thượng Ðỉnh APEC vào năm 2006. Chuyến viếng thăm của ông Khải đã được tiếp theo bằng một loạt các cuộc thăm viếng Việt Nam của các nhà lãnh đạo doanh nghiệp Mỹ, các giới chức mậu dịch và các nhà lãnh đạo quân sự. Khi Ông Donald Rumsfeld viếng thăm Hà Nội vào năm 2006, ông đã cùng với quan chức tương nhiệm của ông đồng ý “gia tăng các cuộc trao đổi quân sự trên mọi cấp bậc.”

3. Chuyến thăm viếng của Thủ Tướng Nguyễn Tấn Dũng tại Hoa Kỳ vào tháng 6 năm 2008 đánh dấu khúc quanh thứ ba. Trong một bản tuyên bố chung, hai nhà lãnh đạo tái xác nhận cam kết của họ đối với việc “đẩy mạnh và bảo vệ nhân quyền và tự do,” đồng thời ủng hộ việc tạo dựng “các cuộc thảo luận mới về hoạch định quân sự và chính sách dẫn tới các cuộc thảo luận thường xuyên và sâu xa hơn về các vấn đề an ninh và chiến lược.” Tổng Thống Bush nhắc lại “sự ủng hộ của Hoa Kỳ cho chủ quyền, an ninh và sự toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam.” Bốn tháng sau đó, vào tháng 10 năm 2008, cuộc đối thoại chính trị và quân sự đầu tiên đã diễn ra tại Hà Nội.

4. Chuyến thăm viếng của Bộ Trưởng Quốc Phòng Phùng Quang Thanh tại Hoa Kỳ vào tháng 12 năm 2009 đánh dấu khúc quanh thứ tư. Nếu chuyến thăm viếng đầu tiên của Tướng Trà mở đường cho các quan hệ quân sự thì chuyến thăm viếng của Tướng Phùng Quang Thanh nhằm củng cố các quan hệ giữa hai quân đội. Trong chuyến thăm viếng này, hai bên bàn về khả năng Hoa Kỳ bán vũ khí cho Việt Nam và việc Hoa Kỳ tham dự Hội Nghị Các Bộ Trưởng Quốc Phòng Khối ASEAN (ADMM) do Việt Nam chủ trì vào năm 2010.

5. Khúc quanh thứ năm được đánh dấu bằng một số diễn biến: Cuộc đối thoại Shangri-La tại Singapore, là nơi vào ngày 5 tháng 6, 21010 Bộ Trưởng Quốc Phòng Hoa Kỳ Robert Gates tuyên bố rằng Biển Nam Trung Hoa là một “vùng gây ra mối quan ngại gia tăng” và cảnh cáo về “bất cứ nỗ lực nào nhằm dọa nạt Hoa Kỳ hoặc các quốc gia đang có hoạt động kinh tế hợp pháp”; cuộc đối thoại chính trị-an ninh giữa Hoa Kỳ và Việt Nam tại Hà Nội vào ngày 8 tháng 6, 2010, là nơi lần đầu tiên tình hình tại Biển Nam Trung Hoa được đưa vào nghị trình; Ngoại Trưởng Hillary Clinton khẳng định tại Diễn Ðàn Khu Vực ASEAN ở Hà Nội ngày 23 tháng 7, 2010 rằng “'quyền lợi quốc gia' của Hoa Kỳ nằm trong việc tự do đi lại trên biển, quyền sử dụng các thủy lộ chung tại Á Châu, và sự tôn trọng luật lệ quốc tế tại Biển Nam Trung Hoa,” đồng thời bà cũng nói lên sự ủng hộ của Hoa Kỳ đối với “một tiến trình hợp tác ngoại giao giữa tất cả những phía đòi chủ quyền trong vùng để giải quyết nhiều cuộc tranh chấp lãnh thổ mà không có sự bắt ép;” và cuộc hội thảo cấp cao đầu tiên chính sách quốc phòng tại Hà Nội ngày 17 tháng 8 nơi các “dấu ấn” về việc canh tân hóa quân đội Trung Quốc được đôi bên chia sẻ. Loại diễn biến này đã đưa mối quan hệ Mỹ-Việt sang một giai đoạn mới thiết yếu.

Các yếu tố gây ảnh hưởng

Nhìn về phía trước, tương lai của mối quan hệ Hoa Kỳ-Việt Nam tùy thuộc vào một số yếu tố: yếu tố Trung Quốc, cái nhìn của Hoa Kỳ về tầm mức quan trọng chiến lược của Việt Nam, cái nhìn của Việt Nam về khả năng và ý định của Hoa Kỳ, yếu tố giá trị, và mối quan hệ giữa Việt Nam và cộng đồng người Mỹ gốc Việt.

Yếu tố Trung Quốc

Vì các lý do chiến lược, Trung Quốc không muốn thấy sự liên kết chặt chẽ giữa Việt Nam và Hoa Kỳ diễn ra sát biên thùy phía Nam của họ. Cả Hoa Kỳ lẫn Việt Nam thì lại không ai muốn gây thù chuốc oán với Trung Quốc một cách không cần thiết. Trong vai trò một siêu cường đang ngự trị thế giới, Hoa Kỳ có nhiều chọn lựa hơn là chỉ một mình Việt Nam. Nếu Hoa Kỳ có thể có được mối quan hệ tốt với Trung Quốc, thì chỉ khi nào cần Hoa Kỳ mới chọn Việt Nam. Là một quốc gia giáp giới một lân bang lớn với một mối quan hệ lịch sử phức tạp, nên khi tiến hành mối quan hệ với Hoa kỳ, Việt Nam phải thực hiện những chọn lựa khó khăn, một mặt là giữa nhu cầu cần có quan hệ láng giềng tốt với Trung Quốc, mặt khác là sự thiết yếu phải xác định quyền tối thượng của mình muốn theo đuổi quan hệ ngoại giao với các quốc gia khác nhằm bảo vệ chủ quyền và sự toàn vẹn lãnh thổ.

Nếu nhu cầu cần phải chú ý tới sự nhạy cảm của Trung Quốc có thể tạo cản trở hoặc làm trì chậm tiến trình nhích lại gần nhau giữa Việt Nam và Hoa Kỳ, đặc biệt là trên lãnh vực quân sự hoặc an ninh, thì những đòi hỏi thái quá và hành vi lấn lướt của Trung Quốc tại Biển Nam Trung Hoa trong vài ba năm trở lại đây đã dẫn tới sự trùng hợp về quyền lợi an ninh giữa Việt Nam và Hoa Kỳ. Cả hai nước đều quan ngại về kế hoạch canh tân quân đội Trung Quốc đang làm gia tăng khả năng của nước này áp đặt ý định của họ trong các cuộc tranh cãi về Biển Nam Trung Hoa.

Các cuộc xung đột cả ngoài biển lẫn trên bộ giữa Việt Nam và Trung Quốc đã tiếp diễn trong nhiều năm, nhưng việc vẽ một đường lưỡi bò hình chữ U để Trung Quốc đòi tới 80% Biển Nam Trung Hoa đã vi phạm vào vùng đặc khu kinh tế và lòng biển của Việt Nam. Thêm vào đó, việc Trung Quốc đơn phương cấm các hoạt động đánh cá đã buộc Việt Nam phải đáp ứng. Chính phủ Việt Nam đã cố gắng quốc tế hóa vấn đề này, mua thêm vũ khí mới để cải thiện khả năng quốc phòng, và mở chiến dịch tăng cường quyết tâm của quân đội bảo vệ “từng tấc đất và lãnh hải.”

Ðối với Hoa Kỳ, những đòi hỏi của Trung Quốc là thái quá và không phù hợp với luật phap quốc tế. Hoa Kỳ “không thể chia sẻ và không thể hiểu lời giải thích về luật biển của Trung Quốc.” Hoa Kỳ chống lại mưu đồ của Trung Quốc dọa nạt các công ty Mỹ hoạt động trong khu vực đó. Nếu Trung Quốc áp đặt được những đòi hỏi của họ, Biển Nam Trung Hoa sẽ trở thành một cái hồ của Trung Quốc, cản trở quyền tự do đi lại trên biển, và đó là những đòi hỏi không thể chấp nhận được đối với những cường quốc hàng hải như Hoa Kỳ.

Như vậy, cách hành xử của Trung Quốc đã dẫn tới sự trùng hợp các quyền lợi chiến lược giữa Hoa Kỳ và Việt Nam cũng như sự cải thiện mối quan hệ quân sự giữa hai quốc gia này. Những gì sắp diễn ra tùy thuộc vào sự đánh giá của quốc gia này về khả năng và ý định của quốc gia kia.

Việt Nam trong cái nhìn chiến lược của Hoa Kỳ

Sau cuộc Chiến Tranh Việt Nam, và nhất là sau cuộc xâm lược Căm Bốt của Việt Nam, Hoa Kỳ coi Việt Nam là công cụ của chủ nghĩa bành trướng Xô Viết tại Ðông Nam Á. Hoa Kỳ đã góp sức với Trung Quốc và khối ASEAN để đối đầu với Việt Nam tại Căm Bốt. Tuy nhiên, khi Việt Nam cải cách nền kinh tế, thay đổi chính sách ngoại giao, và gia tăng nhịp độ hòa nhập với nhóm các nước ASEAN, và đặc biệt là kể từ khi có việc bình thường hóa quan hệ giữa hai nước thì quan điểm của Hoa Kỳ về Việt Nam đã thay đổi.

Trong tương quan tay ba giữa Hoa Kỳ, Việt Nam và Trung Quốc, Hoa Kỳ tỏ ra thoải mái nhiều hơn với Việt Nam. Trong khi Hoa Kỳ cần Trung Quốc cộng tác để đối phó với một số vấn đề quốc tế quan trọng, tỷ dụ như chận đứng chương trình nguyên tử của Bắc Hàn và Iran và chiến đấu chống tình trạng địa cầu ấm dần lên, vân vân... Hoa Kỳ vẫn coi Trung Quốc là đối thủ chính yếu. Trong khi Trung Quốc có thể trở thành mối đe dọa cho nền an ninh và vị trí của Hoa Kỳ trên thế giới, Việt Nam không tạo nên loại đe dọa đó cho Hoa Kỳ. Vẫn theo cái nhìn của Hoa Kỳ, chẳng những giữa Hoa Kỳ và Việt Nam không có xung khắc nào về chiến lược mà Việt Nam lại còn là một lực lượng quan trọng đóng góp vào nền trật tự về an ninh đang gia tăng tại Á Châu và Thái Bình Dương. Thứ Trưởng Ngoại Giao Hoa Kỳ đặc trách Kinh Tế, Năng Lượng, và Văn Hóa nói đến việc tăng cường hợp tác với Việt Nam như là “cột trụ chính trong sự hiện diện của chúng ta tại vùng [Thái Bình Dương] và sự dính líu của chúng ta vào các cơ chế đa dạng tại Á Châu-Thái Bình Dương. Cái nhìn tích cực về Việt Nam này khuyến khích Hoa Kỳ thúc giục có các quan hệ gần gũi hơn giữa hai quốc gia. Cho tới nay, ước vọng của Hoa Kỳ tăng cường mối quan hệ với Việt Nam thay đổi trong chiều hướng đi ngược lại với hành vi lấn lướt của Trung Quốc và trong chiều hướng tích cực trước quyết tâm và khả năng của Việt Nam đóng một vai trò độc lập ở Á Châu.

Việt Nam nhận thức về ý định của Hoa Kỳ

Những sự thù nghịch trong quá khứ đã gây ra hai cuộc chiến tranh - Chiến Tranh Việt Nam và Chiến Tranh Căm Bốt - và nhận định của Việt Nam về nguyên do của sự sụp đổ chủ nghĩa cộng sản tại Âu Châu khiến các nhà lãnh đạo Việt Nam nghi ngờ rằng Hoa Kỳ muốn lật đổ các chế độ cộng sản còn lại, kể cả chế độ tại Việt Nam. Các nghị quyết của đảng, các cuộc phân tích của báo chí và các bản tuyên bố chính thức cứ liên tục nói tới “diễn biến hòa bình” cùng các âm mưu “lạm dụng tự do dân chủ” của “các lực lượng thù địch” muốn lật đổ chế độ [Hà Nội].

Chính phủ Việt Nam coi việc Hoa Kỳ đề cao nền dân chủ và làm áp lực về nhân quyền là phương tiện phá hoại chế độ cộng sản. Mối quan ngại này có thể được biện minh nhưng không nhất thiết phản ảnh quyền lợi chiến lược của Hoa Kỳ. Trong khi Hoa Kỳ vẫn muốn thấy Việt Nam trở nên tự do và dân chủ hơn, họ không có kế hoạch nào nhằm lật đổ chính phủ Việt Nam. Hoa Kỳ mong muốn có một nước Việt Nam vững mạnh, ổn định và độc lập. Một thay đổi bằng bạo lực chính quyền tại Việt Nam không phục vụ cho quyền lợi chiến lược của Mỹ, bởi vì nó sẽ tạo nên một khoảng trống rất dễ bị trám vào bằng những lực lượng thù nghịch với Hoa Kỳ.

Khi Việt Nam tiến tới gần hơn với Hoa Kỳ, họ cũng còn phải dè chừng về chuyện có thể trở thành một món đồ cầm thế có thể bị hy sinh trên bàn thờ chính trị của các cường quốc lớn, giống như trường hợp của Bắc Việt Nam hồi năm 1954 và Nam Việt Nam hồi năm 1973. Chừng nào vẫn còn có sự thiếu tin cậy và bất ổn về lòng cam kết của Hoa Kỳ, mối quan hệ Mỹ-Việt sẽ không thể đạt tới mức độ thoải mái như mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và nhiều nước bạn Á Châu khác của Việt Nam.

Yếu tố giá trị

Có thể có sự cộng tác hữu ích và ngay cả tình trạng đồng minh tạm thời giữa các quốc gia với các hệ thống chính trị khác biệt hay đối nghịch nhau, nhưng không thể nào có một mối quan hệ hợp tác ổn định, lâu dài cùng mối đồng tâm mạnh mẽ giữa các nước đó với nhau. Bởi vì hệ thống giá trị của Hoa Kỳ và Việt Nam khác nhau, vấn đề nhân quyền đã ảnh hưởng tơi và sẽ tiếp tục ảnh hưởng tới chiếu hướng của mối quan hệ Mỹ-Việt. Yếu tố này có thể đưa đẩy hai nước đến gần nhau hơn hoặc cũng có thể tạo xung đột giữa hai quốc gia.

Vấn đề nhân quyền chiếm một vị trí đang kể trong mối quan hệ Mỹ-Việt vì nhiều lý do. Trước hết, nó phản ảnh niềm tin then chốt của dân chúng Mỹ. Thứ nhì, tầm quan trọng kinh tế và chiến lược của Việt Nam đối với Hoa Kỳ chưa phải đã đạt tới mức có thể áp đảo các cứu xét về nhân quyền. Thứ ba, nhiều người Mỹ từng chiến đấu trong cuộc Chiến Tranh Việt Nam mong muốn thấy có tiến bộ trong nhân quyền và dân chủ tại Việt Nam đặng những hy sinh của họ cũng như của các đồng đội đã ngã xuống không phải là vô ích. Thượng Nghị Sĩ McCain, một cựu chiến binh Việt Nam và là một người ủng hộ mạnh mẽ mối quan hệ Mỹ-Việt, đã nói lên tiếng nói của các thành phần này khi, vào hồi tháng 7 vừa qua, ông nói rằng ông hy vọng một ngày kia Việt Nam sẽ cho phép hoạt động “bất đồng chính kiến ôn hòa” và có một “chế độ cái trị được quần chúng tán đồng” và rằng “công cuộc đối tác hiện tại của chúng ta vì quyền lợi chung sau cùng sẽ trở nên công cuộc đối tác vì các giá trị chung.” Thứ tư, nền dân chủ và sự tôn trọng nhân quyền là xu thế vượt trội trong thời đại của chúng ta; chính nhà cầm quyền Việt Nam đã cam kết xây dựng “một đất nước giàu mạnh và một xã hội công chính, dân chủ và văn minh.” Trên nguyên tắc, thật chẳng có khác biệt nào về khát vọng sau cùng của hai dân tộc mà chỉ là khác biệt về cách thức diễn dịch mà thôi. Sau hết, mối quan ngại về nhân quyền đã đi vào định chế trong nền chính trị Mỹ. Quốc Hội Hoa Kỳ đã thiết lập Ủy Hội Hoa Kỳ về Tự Do Tôn Giáo Quốc Tế. Bộ Ngoại Giao đã thành lập chức vụ Phụ Tá Ngoại Trưởng Ðặc Trách Dân Chủ, Nhân Quyền và Lao Ðộng. Các báo cáo thường niên về Nhân Quyền của Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ là một trách nhiệm vụ bắt buộc do Quốc Hội giao phó. Tòa đại sứ Hoa Kỳ tại Việt Nam không có sự chọn lựa nào ngoài việc cung cấp phần báo cáo của mình trong bản báo cáo thường niên này và họ phải làm việc hết sức với phía Việt Nam để cho thấy có tiến bộ trong vấn đề này.

Sự cải thiện hơn nữa trong mối quan hệ Mỹ-Việt tùy thuộc vào cách thức vấn đề nhân quyền được hành xử tại cả hai bên và, quan trọng hơn, vào sáng kiến riêng của Việt Nam về cải cách chính trị.

Mối quan hệ giữa Việt Nam và người Mỹ gốc Việt

Người Mỹ gốc Việt có thể tác động ảnh hưởng hoặc là tích cực hoặc là tiêu cực lên mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và [Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa] Việt Nam. Tuy nhiên, tất cả vẫn tùy thuộc vào mối quan hệ giữa cộng đồng người Việt tại Hoa Kỳ với chính phủ Việt Nam.

Việt Nam coi cộng đồng người Việt hải ngoại là nguồn tài chánh (tiền bạc gởi về quê nhà và các chuyến du lịch), một tiềm năng đông đúc các chuyên gia, và muốn biến nó thành một sức mạnh để vận động cho Việt Nam tại Hoa Kỳ.

Sự trỗi dậy của một thế hệ mới người Việt Nam, cả trong nước lẫn hải ngoại, không mang theo hành trang nào từ cuộc chiến, cùng với sự tiếp xúc qua thời gian giữa người Mỹ gốc Việt và người Việt ở trong nước cũng như các thành phần du học tại Hoa Kỳ (trong đó có các viên chức chính phủ) sẽ mang lại sự hiểu biết lẫn nhau nhiều hơn, thu hẹp cái hố cách biệt về nhận thức của họ, và nuôi dưỡng mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam. Nhưng các nỗ lực có tổ chức của các nhóm người Mỹ gốc Việt nhằm nêu bật các vi phạm nhân quyền và đẩy mạnh dân chủ tại Việt Nam đã tạo cho Việt Nam một bộ mặt xấu xa và tạo căng thẳng trong mối quan hệ song phương giữa Hoa Kỳ và Việt Nam. Nhìn vấn đề này từ một góc độ khác, người ta có thể lập luận rằng những chỉ trích mang tính xây dựng về những vụ vi phạm nhân quyền có thể dẫn tới hậu quả tốt đẹp. Thứ nhất, những người ủng hộ nhân quyền phản ảnh giá trị và quyền lợi của Hoa Kỳ. Thứ nhì, việc cải thiện nhân quyền không những là điều mong muốn của dân chúng Việt Nam mà còn có khả năng đưa hai quốc gia và hai dân tộc lại gần với các giá trị chính trị; và sự tương hợp về chính trị là nền tảng vững chắc cho mối quan hệ bền vững và thân thiện.

Trong mấy năm gần đây, chính quyền Việt Nam đã cố gắng chìa tay ra cho người Việt hải ngoại, đặc biệt là những người sinh sống tại Hoa kỳ qua chính sach “hòa giải dân tộc.” Nghị Quyết 36 của Bộ Chính Trị công bố ngày 26 tháng 3, 2004 coi người Việt hải ngoại là “một bộ phận không thể tách rời và là nguồn sức mạnh của một nước Việt Nam toàn vẹn; họ là yếu tố quan trọng đóng góp vào việc cải thiện sự hợp tác và quan hệ thân thiện giữa nước ta và các nước khác.” Ðã có những biện pháp được thực hiện để cho người Việt hải ngoại dễ dàng mua nhà tại Việt Nam, thăm viếng Việt Nam và làm việc tại đó. Ðây là những bước nhỏ phản ảnh các ưu đãi mà chính quyền muốn dành cho người Việt hải ngoại, nhưng những ưu đã đó đã không đáp ứng được nhu cầu hòa giải thật sự dựa vào lòng tôn trọng lẫn nhau.

Trên thực tế, mọi gia đình tại miền Nam Việt Nam ít nhất cũng có một thành viên gia nhập quân đội hoặc làm việc cho chính phủ. Nhiều gia đình có thân nhân chiến đấu ở cả hai bên trong cuộc chiến. Không ai muốn cha mẹ, thân thích của mình bị gọi là “phản quốc.” Trong diễn từ tại cuộc hội thảo để kỷ niệm 15 năm quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Hoa Kỳ ở Hà Nội hồi tháng 7 vừa qua, Thượng Nghị Sĩ Webb nhắc nhở cử tọa về điều quan trọng là phải nhìn nhận rằng “có nhiều quan điểm mạnh mẽ xung khắc nghiêm trọng với các quan điểm mạnh mẽ khác cả ở bên trong lẫn ở bên ngoài Việt Nam” và ông gợi ý rằng “chúng ta phải tôn trọng sự thể rằng nhiều ý kiến khác biệt nhau đã do nhiều nhân vật đứng đắn của cả hai bên đưa ra.”

Muốn thực hiện cuộc hòa giải thực sự, những chiến binh thù địch cũ của Việt Nam phải thực hiện cho được một “nền hòa bình của những người can đảm.” Cuộc hòa giải đó không thể xảy ra chừng nào mà sử sách, báo chí truyền thông và các bản tuyên bố chính thức vẫn cứ nói sai lạc về cuộc Chiến Tranh Việt Nam như là một cuộc chiến tranh giữa Hoa Kỳ và dân chúng Việt Nam, trong đó người chiến binh miền Nam Việt Nam và thường dân bị coi là tay sai của Hoa Kỳ và đều không có tinh thân ái quốc, chứ không phải là những nam nữ chiến binh cao cả chiến đấu cho chính nghĩa của mình hoặc vì tinh thần trách nhiệm.

Hồi năm 2005, cố Thủ Tướng Việt Nam Võ Văn Kiệt đã kêu gọi phải có “thái độ mới,” nhắc nhở mọi người rằng các vết thương chiến tranh “là những vết thương chung của toàn thể đất nước,” rằng “lịch sử buộc nhiều gia đình tại miền Nam Việt Nam phải có những người thân yêu ở hai bên bờ chiến tuyến,” và gợi ý rằng đất nước phải “thắp một nén hương” cầu nguyện cho linh hồn của tất cả các chiến binh - Bắc cũng như Nam - bởi vì họ đều là “những người con của Mẹ Việt Nam.”

Năm năm sau, vào năm 2010, một vị tướng lãnh Bắc Việt, Tướng Nguyễn Trọng Vĩnh,

cựu đại sứ Việt Nam tại Trung Quốc và ủy viên dự khuyết của Ủy Ban Trung Ương Ðảng Cộng Sản Việt Nam, trong một cuộc phỏng vấn với tờ Người Việt (ngày 30 Tháng Tám, 2010), tuyên bố rằng, “cuộc đổ máu [của các chiến sĩ Miền Nam trong trận hải chiến chống quân Trung Quốc tại Hoàng Sa hồi năm 1974] là đổ máu cho tổ quốc, họ phải được vinh danh và coi như ngang hàng với các chiến sĩ đã bỏ mình của Quân Ðội Nhân Dân Việt Nam.”

Chính quyền Việt Nam đã đưa ra hai quyết định đáng khích lệ. Một là yểm trợ và tạo điều kiện thực hiện kế hoạch “Trao Trả Lại Các Thương Vong Chiến Tranh” của cơ quan MIA/POW có trụ sở tại Houston, là tổ chức đang tìm cách cải táng thi hài của các cựu tù cải tảo đã chết trong các trại tập trung. Thứ nhì là rút các đơn vị quân đội ra khỏi nghĩa trang Bình An, chỗ ngày xưa an táng các chiến binh Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa (ARVN) và nơi đây cũng tương đương với Nghĩa Trang Arlington của Hoa Kỳ. Người Việt hải ngoại và dân chúng tại Hoa Kỳ đang theo dõi xem liệu nghĩa trang này có được dời đi để phát triển thương mại, hoặc giữ nguyên tình trạng như hiện nay, hoặc bảo tồn nơi đó để làm địa điểm khởi đầu tiến trình hàn gắn các vết thương. Hai sự kiện này, nếu được thực hiện nghiêm chỉnh, có thể là những viên gạch xây dựng các mối liên hệ tốt đẹp hơn giữa Việt Nam và cộng đồng người Mỹ gốc Việt.

Hòa giải dân tộc giữa người Việt Nam với nhau là một nhiệm vụ lịch sử và có khả năng tạo nên ảnh hưởng chính trị lớn lao. Hòa giải dân tộc có thể biến đổi các cộng đồng người Việt hải ngoại đang chống đối trở thành các nhóm vận động hành lang mạnh mẽ thật sự giúp ích cho Việt Nam tại mọi quốc gia trên thế giới, và tiến trình này nhất định sẽ kết chặt mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam.

(Nguyên bản Anh ngữ “Remarks by Professor Nguyen Manh Hung, George Mason University, at the Conference on “U.S.-Vietnam Relations: Where we have been and where we are going next”. Bản dịch Việt ngữ của Vann Phan/Người Việt)

Hội thảo kinh nghiệm Hoa Kỳ tại Ðông Nam Á

Kỳ 1

Henry Kissinger

LTS: Hôm 29 tháng 9, 2010, tại cuộc hội thảo do Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ tổ chức, với chủ đề “Kinh nghiệm Hoa Kỳ tại Ðông Nam Á, 1946-1975,” cựu Ngoại Trưởng Hoa Kỳ, Henry Kissinger, đã có bài phát biểu dài, và ngay sau đó được cử tọa đặt nhiều câu hỏi liên quan đến kinh nghiệm Hoa Kỳ tại Ðông Nam Á, đặc biệt Việt Nam.

Tòa Soạn xin giới thiệu đến độc giả phần 1 của bản chuyển ngữ tiếng Việt của phát biểu này. Nguyên văn bài phát biểu tiếng Anh được đăng tải trên trang nhà của Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ. Trong phần Diễn Ðàn tiếp theo, chúng tôi sẽ đăng phần tiếp theo của bản chuyển ngữ và các câu hỏi mà cử tọa dành cho Tiến Sĩ Kissinger.

Cựu Ngoại Trưởng Mỹ Henry Kissinger. (Hình: Chip Somodevilla/Getty Images)

Rất cám ơn quý vị. Tôi phải chỉ rõ ra rằng tôi giữ một kỷ lục thật khó mà ai thắng nổi, đó là trong thời kỳ tôi vừa là ngoại trưởng vừa là cố vấn Ðặc Biệt khi các quan hệ giữa Bộ Ngoại Giao và Tòa Bạch Ốc mật thiết chưa từng thấy. (Cười)

Giờ đây, tôi sẽ dành ra khoảng 20 phút để đưa ra các nhận định và rồi trả lời các câu hỏi. Khi tôi nghe có ai đó chọn một quyển sách của tôi viết hồi năm 1958 mà rồi bị tám nhà xuất bản và bốn nhà in đại học khước từ và rồi bán được 1,400 quyển thì tôi mới thấy rõ ràng là hầu hết những người có mặt trong phòng này chưa sinh ra khi quyển sách này được xuất bản. Và (Ðặc Sứ) Dick Holbrooke hồi tối hôm qua đã cùng tôi bàn luận về thành phần được dự trù của số cử tọa ngày hôm nay, trong đó có một số người có mặt nơi đây từng trải qua các kinh nghiệm đương thời, đó là những kinh nghiệm, những đam mê, và những biến động độc đáo không thể nào xảy ra lần nữa.

Rồi còn có một nhóm cử tọa khác biết được về các kinh nghiệm đó qua ban giảng huấn tại các đại học mà có thể nói là phần lớn nằm trong phong trào phản đối chiến tranh vào thời đó và họ cũng có quan điểm của họ. Và rồi còn có một thế hệ mới mà đối với họ kinh nghiệm này đã thuộc về quá khứ xa vời. Và đêm hôm qua, khi suy nghĩ về vấn đề này, tôi bỗng nhận thức rằng đối với thế hệ già nua của tôi hồi năm 1940 thì sự sụp đổ của Pháp là một kinh nghiệm choáng ngợp, nhất là đối với những người từng sống dưới chế độ Ðức Quốc Xã.

Một đơn vị quân đội Mỹ chuẩn bị rút khỏi miền Nam Việt Nam, 1969. (Hình: STF/AFP/Getty Images)

Nhưng thật sự thì cuộc Chiến Tranh Việt Nam đã quay trở lại với chúng ta cũng xa xưa như là năm 1940 đối với hồi năm 1900 vậy. Ðối với tôi, 1900 chỉ là một thời điểm có liên hệ hết sức nhỏ trong các kinh nghiệm của tôi. Vì thế, tôi nghĩ điều tôi có thể làm là trình bày với quý vị về cách thế nào mà tôi lại liên lụy tới kinh nghiệm (về cuộc chiến) đó, sự liên lụy này có nghĩa gì đối vớ thế hệ của tôi, và rồi sau đó quý vị đặt câu hỏi với tôi về bất cứ đề tài nào mà quý vị nghĩ ra.

Trước hết, quý vị phải hiểu một sự kiện cá nhân của tôi. Tôi từng giữ chức vụ rất đặc biệt là Cố Vấn An Ninh. Chức vụ này cũng có thể có trong thời buổi này. Tôi chưa hề gặp Rchard Nixon khi ông ấy bổ nhiệm tôi. Và tôi đã dành trọn 12 năm trong đời để cố giữ cho ông ấy khỏi trở thành tổng thống. (Cười) Tôi đã là cố vấn chính yếu về chính sách ngoại giao của Nelson Rockefeller. Vì thế, khi tôi đọc một số sách viết về chuyện tôi đã âm mưu tỉ mỉ như thế nào để tiến đến chức vụ kia thì tôi vẫn nghĩ điều quan trọng là người ta phải nhớ rằng tôi từng là một người bạn thân thiết của Nelson Rockefeller, và thực ra thì tôi đã quen biết Hubert Humphrey nhiều hơn. Như thế đó, tôi không biết gì hết về Richard Nixon.

Vì vậy, đây quả là một cuộc phiêu lưu trí thức, một cuộc phiêu lưu có tầm vóc quốc gia để làm sao đối phó với vấn đề này. Ngoài ra, như hầu hết quý vị biết, tôi từng làm làm việc một năm tại Tòa Bạch Ốc dưới thời Kennedy trong giai đoạn có cuộc khủng hoảng Bá Linh, tức là không dính líu gì tới vấn đề Việt Nam mà tới vấn đề Bá Linh. Kết quả của sự thể này là các nhân vật then chốt trong chính phủ trước kia là những nhân vật mà tôi đã biết rồi. Họ đều là bạn của tôi. Tôi tôn trọng họ. Tôi hết sức cảm phục tinh thần ái quốc của (Ngoại Trưởng) Dean Rusk và cách hành xử của ông trong chức vụ của mình. Tôi từng chứng kiến nỗi vật vã của nhiều người khi phải đối phó với vấn đề Việt Nam.

Vì thế, đối với cá nhân tôi, các cuộc tranh cãi tiếp diễn sau đó mang tính cách hết sức đau thương, và tôi chưa bao giờ nghĩ đến tính chất của một cuộc nội chiến trong các cuộc tranh cãi đó như từng xảy ra sau này. Ðối với tôi, tôi biết lý do tại sao thế hệ trước của tôi bước vào cuộc Chiến Tranh Việt Nam. Tôi đồng ý với một số quan điểm của người này; và cũng không đồng ý với các quan điểm của những người kia. Nhưng tôi không nghĩ đây là vấn đề đạo đức gây chia rẽ trong chúng ta. Thực sự, tôi bị tổn hại vì niềm tin sai lạc rằng tôi tham gia chính phủ để có thể góp sức tập hợp các quan điểm khác biệt lại với nhau.

Ðối với tôi, thảm kịch của cuộc Chiến Tranh Việt Nam không phải là vì có những mối bất đồng. Ðiều này không thể nào tránh được trước cái phức tạp của vấn đề. Nhưng đó là sự thể niềm tin cậy lẫn nhau của người Mỹ đã bị hủy diệt trong tiến trình của cuộc chiến. Ðây là lần đầu tiên Hoa Kỳ kinh qua những giới hạn của nền ngoại giao, và đây quả là điều đau thương khi mình phải chấp nhận sự thể đó.

Vì vậy, những gì mà lẽ ra có thể là một sự phê bình tự nhiên các quyết định của chính quyền - mà ai cũng có thể tranh luận từ vị thế của mình - thì lại chuyển hóa thành một vấn đề đạo đức, trước hết là nền ngoại giao của Hoa Kỳ có đủ đạo đức hay không, và kế đến là Hoa Kỳ có đủ đạo đức hay không khi điều hành bất cứ chính sách ngoại giao truyền thống nào. Ðó chính là tấn thảm kịch.

Tuyệt đối tôi không hề dựng lại chủ đề này. Tôi tin rằng hầu hết những gì từng trở nên sai lầm tại Việt Nam là do chính chúng ta tự gây ra. Và trong khi tôi ủng hộ chính sách lúc đó của chính phủ Nixon liên quan tới Việt Nam, trong khi tôi cũng vui sướng nhìn thấy các đại diện của Việt Nam có mặt tại đó, ngày nay tôi nghĩ sao thì lúc đó tôi vẫn nghĩ vậy. Rất có thể là tôi vẫn ưa thích một kết quả khác của cuộc chiến, ít nhất cũng là một kết quả khác không liên hệ một cách riêng tư tới cách thế chúng ta từng dằn xé nhau như vậy. Và quý vị phải hiểu rằng đây là quan điểm của tôi vào lúc đó cũng như bây giờ.

Quan điểm của tôi là như thế, bởi vì mới đây tôi có đọc một quyển sách được xuất bản tại Hà Nội về các cuộc thương thuyết của tôi với Lê Ðức Thọ mà tôi phải nói rằng chính xác tới 98 phần trăm. Và chỗ nào không chính xác thì không phải là thiết yếu cho chính đề. Nhưng nó cũng còn đúng cả trong hai phần trăm còn lại nữa, và chuyện đó chỉ đơn giản là vì vấn đề quan điểm mà thôi. Và những gì viết trong quyển sách đó đã khơi dậy lại một vấn đề - một lần nữa, khơi dậy lại vấn đề là có một sự khác biệt căn bản: Hoa Kỳ muốn thỏa hiệp trong khi Hà Nội thì muốn chiến thắng.

Ðối với tôi, một trong những điều lý thú nếu ông ấy (Ðại Sứ Brynn, người điều hành cuộc hội thảo) cho phép tôi nói, đó là chuyện tôi phải ngày ngày đối phó với Lê Ðức Thọ, một người coi như cáo già quá mức. Tôi muốn nói rằng ông ta mổ xẻ chúng tôi như là một nhà giải phẫu, sử dụng con dao mổ một cách hết sức tinh xảo, mà lúc nào cũng tỏ ra lịch sự. Nhưng theo quyển sách đó thì thỉnh thoảng ông ta cũng còn được Hà Nội nhắc nhở để nhớ rằng sẽ không thể có thương thuyết nếu như không có thay sự thay đổi cục diện trên chiến trường. Và mục tiêu của ông ta chính là làm sao đưa chúng tôi tới chỗ đó. Tôi nói tới đều này với lòng hết sức tôn trọng ông ta. Ðiều này thì cũng có thể hiểu được thôi. Người Việt Nam (cộng sản) đã chiến đấu suốt 50 năm không phải để thỏa hiệp nhưng là để thống nhất đất nước. Mục tiêu khách quan của Hoa Kỳ là duy trì một Miền Nam Việt Nam có thể sống còn được và sẽ được trao cho cơ hội phát triển bản sắc riêng của mình, và đó chính là mục tiêu mà chúng tôi quan tâm mỗi ngày. Ðó chính là thực tế của đời sống.

Trong tất cả mọi cuộc tranh luận diễn ra về chuyện chúng ta đã làm gì và đã không làm gì trong các cuộc thương thuyết, những gì thêm nữa mà lẽ ra chúng ta đã phải đưa ra và những gì mà lẽ ra chúng ta phải rút bớt lại, thực sự đã có một vấn đề không giải quyết được, đó là: Liệu miền Nam Việt Nam có quyền có bản sắc chính trị riêng của họ hay không, liệu họ có được phép phát triển các cơ chế riêng của họ hay không, hay là ngay từ đầu người ta đã định rằng mục tiêu phải đạt chính là thống nhất đất nước. Tất cả những đề nghị được hai bên sôi nổi tranh luận - một cuộc ngưng bắn và những hệ lụy của nó - thì những đề nghị đó, bằng cách này hay cách khác, đều được giải quyết hết sức mau lẹ. Chỉ có một điều không giải quyết được là liệu chính phủ hiện hữu tại miền Nam Việt Nam có thể sống còn được hay không, có thể được phép tồn tại hay không. Một khi vấn đề này được thỏa thuận rồi thì chúng tôi giải quyết mọi sự rất nhanh. Một số người có mặt trong phòng hôm nay còn nghĩ là qua sức nhanh nữa. Mà rồi tôi sẽ vui sướng được trả lời những câu hỏi về vấn đề này cùng những đề tài liên hệ. Nhưng đó chính là vấn đề cần phải được mọi người thông suốt.

Một lần nữa, khi chính phủ Nixon lên cầm quyền, tình thế ra sao? Cuộc chiến (tại Việt Nam) đã diễn tiến bao lâu rồi thì cũng còn tùy ở cách quý vị tính toán thời điểm, tức là tính từ thời Truman hay thời Kennedy hay từ giai đoạn mà chúng ta gởi quân chiến đấu đến đó. Nếu vậy thì chúng ta có thể có những mốc thời gian khởi đầu cuộc chiến khác nhau, cách biệt nhau từ bốn năm cho tới 15 năm.

Vào thời điểm đó, đã có 550,000 - hay chính xác hơn là 536,000 - binh sĩ Mỹ tại Việt Nam. Vào năm 1968, nửa sau của năm '68, số thương vong (của Hoa Kỳ) là khoảng 400 người một tuần. Và Cuộc Tổng Tấn Công Tết Mậu Thân đã xảy ra vào đầu năm '68. Hầu hết mọi người giờ đây đều coi đó là một chiến thắng quân sự của Hoa Kỳ, nhưng lại là một thất bại về mặt tâm lý vào lúc đó là lúc người ta cũng không coi nó là một chiến thắng quân sự nữa. Nhưng cuộc tổng tấn công này đã chứng tỏ rằng (Hoa Kỳ) không thể thắng được cuộc chiến tranh. Chưa có thương thuyết - vì cuộc thương thuyết mới chỉ bắt đầu. Lập trường chính thức của Hoa Kỳ là cả đôi bên cùng nhau rút quân trong đó cuộc rút quân của chúng ta sẽ tiếp theo sau cuộc rút quân của Cộng Sản Bắc Việt. Và chính phủ vừa ra đi lúc đó đã để lại hồ sơ do (các Ðặc Sứ) Harriman và Vance viết, nói rằng sau cuộc dàn xếp hòa bình thì vẫn còn cần tới 260,000 quân Mỹ ở lại (Nam) Việt Nam.

Tôi muốn giải thích về chiến lược chính của chúng ta, tức là những gì chúng ta cố thực hiện. Lúc ấy có hai trường phái tư duy mà trong đó thật sự chỉ có một trường phái là được cứu xét nghiêm chỉnh mà thôi. Quan điểm cá nhân của tôi là chúng ta phải thực hiện một đề nghị hòa bình rộng khắp và toàn vẹn. Và nếu đề nghị đó bị bác bỏ thì chúng ta hãy gia tăng các hoạt động quân sự để coi chúng ta có thể đạt tới đâu. Ðề nghị này đi xa tới mức yêu cầu cựu Ðặc Sứ Vance đi Moscow để cùng phía (Cộng Sản) Việt Nam thương thuyết tại đó. Và chúng ta đã đưa cho Liên Xô một đề nghị đi xa hơn tất cả các đề nghị vào thời điểm đó. Ðề nghị này đã không bao giờ được trả lời. Người Nga không hề trả lời và phía (Cộng Sản) Việt Nam cũng không hề trả lời.

Thế rồi chúng ta cứ nấn ná nghiên cứu việc gia tăng hoạt động quân sự khiến cho báo chí cứ lấy đó làm đề tài mà điều tra. Nhưng quyết định sau cùng được đưa ra là chúng ta sẽ rút quân từ từ, đồng thời vẫn thương thuyết, với hy vọng đạt tới chỗ Hà Nội sẽ tán thành đề nghị chính trị căn bản của chúng ta. Tôi không muốn đề cập tới tất cả các bước đã thực hiện. Và rồi trong một khoảng thời gian là bốn năm chúng ta đã thực sự đạt mục tiêu ấy.

Một trong các phụ tá của tôi là Winston Lord. Và trong thời gian có cuộc tiến đánh Căm Bốt ông này muốn từ chức. Tôi có nói với ông: “Ðược rồi, ông có thể từ chức và giương biểu ngữ biểu tình bên ngoài tòa nhà này (Bộ Ngoại Giao) hoặc là ông có thể giúp tôi chấm dứt trận chiến đó. Và rồi 20 năm sau thế nào ông cũng phải tự hỏi ông có thể cảm thấy tình thế sẽ tốt đẹp hơn hay không.” Thế là ông ấy ở lại. Và đôi khi có người hỏi tôi rằng giây phút cảm động nhất của tôi trong giai đoạn tham chính là lúc nào thì tôi có thể thưa với quý vị rằng thực ra đó là lúc Lê Ðức Thọ, vào tháng 10 năm 1972, chấp nhận các đề nghị mà chúng tôi đã đưa ra hồi tháng 1 về cấu trúc của chính quyền đó (tại miền Nam Việt Nam). Trên thực tế, chính ông ấy đã đọc một bản tuyên bố nói rằng “sau cùng thì đây cũng chính là những gì mà ông đã đề nghị.” Và khi ông nói xong, tôi đã bắt tay với Ông Winston và nói: “Ðó, chúng ta đã thực hiện được việc này.” Nhưng hóa ra là chúng tôi đã không làm được việc đó vì nhiều ý do. Khách quan mà nói, có thể rằng việc đó không bao giờ có thể đạt được, mặc dù tôi vẫn không nhìn nhận sự thể như vậy. Dẫu sao, những con người có suy nghĩ hợp lý có thể lập luận như thế.

Trên căn bản, đó chính là sự kết hợp cả hai vụ Watergate và tình trạng chia rẽ trong nội bộ đất nước chúng ta - sự kết hợp giữa vụ Watergate và chia rẽ nội bộ khiến viện trợ cho (Nam) Việt Nam bị cắt đến hai phần ba giữa lúc giá dầu đang tăng cao - đã ngăn cấm mọi trợ giúp quân sự cho (Nam) Việt Nam, điều mà chúng ta không yêu cầu các đồng minh của mình nên làm vào bất cứ lúc nào. Ðó là cảm tưởng của tôi về những gì đã xảy ra.

(Kỳ sau: Phần hai của bài thuyết trình của Henry Kissinger và phần hỏi-đáp với cử tọa)

Hội thảo kinh nghiệm Hoa Kỳ tại Ðông Nam Á

Kỳ 2

Henry Kissinger

LTS: Hôm 29 tháng 9, 2010, tại cuộc hội thảo do Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ tổ chức, với chủ đề “Kinh nghiệm Hoa Kỳ tại Ðông Nam Á, 1946-1975,” cựu Ngoại Trưởng Hoa Kỳ, Henry Kissinger, đã có bài phát biểu dài, và ngay sau đó được cử tọa đặt nhiều câu hỏi liên quan đến kinh nghiệm Hoa Kỳ tại Ðông Nam Á, đặc biệt Việt Nam.

Hôm nay, Tòa Soạn đăng tiếp phần 2, cũng là phần cuối tham luận của Tiến Sĩ Henry Kissinger, và phần hỏi-đáp với cử tọa.

Cựu Ngoại Trưởng Hoa Kỳ Henry Kissinger, đọc tham luận tại Ðại Hội Thường Niên lần thứ Tám, “Global Strategic Review,” hôm 10 tháng 9, 2010, tại Geneva. (Hình: Fabrice Coffrini/AFP/Getty Images)

Dĩ nhiên là trong tiến trình thương thuyết có nhiều giai đoạn. Tôi chỉ đề cập tới một giai đoạn mà thôi. Trung Hoa và chúng tôi đã có một thỏa thuận về Căm Bốt mà theo dự tính thì sẽ có hiệu lực ngay sau khi ông Hoàng Sihanouk đi công du trở về. Một phần trong thỏa thuận đó là việc chấm dứt cuộc ném bom Căm Bốt của Hoa Kỳ, nhưng cuộc ném bom vẫn được thực hiện bởi vì Khmer Ðỏ không chịu tôn trọng lệnh ngưng bắn.

Vì thế, Thượng Nghị Sĩ Magnuson phải đến thăm Trung Hoa, và ông đã hội kiến với Chu Ân Lai, và họ Chu đã than phiền về việc Hoa Kỳ ném bom Căm Bốt, đang là một đề tài trong cuộc thảo luận. Và ông Magnuson nói: “Xin đừng lo chi chuyện này. Quốc Hội Mỹ vừa mới ra lệnh ngưng oanh tạc.” Tới đó thì Chu Ân lai bỗng nổi giận và lấy tay đập bàn, bởi vì hóa ra chuyện này làm cho thỏa thuận mà họ Chu đạt được (với phía Mỹ) đã chẳng tạo được hiệu quả nào. Và đây là một trong các giai đoạn trong tiến trình thương thuyết đó. Ðiểm chủ yếu mà tôi muốn đưa ra là: Hoa Kỳ không thể chịu đựng nổi tình trạng một quốc gia chia rẽ khi lâm chiến. Chúng ta phải tự mình giữ vững niềm tin, ít nhất cũng là vào thiện chí của chính phủ của mình. Chúng ta không thể biến những vấn đề đó trở thành một cuộc cạnh tranh về đạo lý giữa những con người coi mình có độc quyền về thiện chí và những kẻ cứ đưa ra những nhận định không những là không đúng mà còn vô luân nữa.

Có một số những bài học mà chúng ta phải học. Khi chúng ta nghĩ tới chuyện lâm chiến, chúng ta cần có một bản phân tích chiến lược toàn cầu giải thích cho chúng ta rõ ý nghĩa của việc tham gia chiến tranh. Mục đích của cuộc chiến tranh là một chiến thắng nào đó; còn đi đến bế tắc thì không phải là chiến lược, và chiến thắng phải được định nghĩa là kết quả có thể thực hiện được trong một khoảng thời gian mà công luận Mỹ có thể chịu đựng nổi.

Tôi không thích từ ngữ “chiến lược rút chân ra.” Chúng ta không nên nhảy vào cuộc chiến nếu tất cả những gì chúng ta muốn là rút chân ra. Chiến lược đó phải được trình lên tổng thống, coi như là một chính sách ngoại giao căn bản có thể đứng vững được. Ngoại giao và chiến lược phải được coi là một tổng thể, chứ không phải là các giai đoạn nối tiếp nhau trong chính sách. Và trên hết là chính phủ Mỹ cũng như những giới chỉ trích phải thực hiện các cuộc tranh luận với sự tự chế do hiểu được rằng tình đoàn kết của đất nước này đã, đang và sẽ là niềm hy vọng của thế giới.

Và tôi muốn nói rằng tôi rất vui sướng khi ông Dick Holbrook đang theo bước chân tôi, bởi vì cả hai chúng tôi chia sẻ một số những kinh nghiệm đó không phải luôn luôn vì chúng tôi có quan điểm giống nhau, nhưng luôn luôn với lòng tôn kính lẫn nhau. Chúng tôi đã gặp nhau ở Hà Nội, ở Sài Gòn khi chúng tôi còn là những người trai trẻ với tương lai đầy hứa hẹn, ông ta còn hơn là tôi nữa. (Cười) Và khi tôi còn ở vào tuổi đó, tôi vẫn hay nghĩ là những người cùng lứa tuổi với mình đã được đưa đẩy vào thế giới này trong vị thế là những con người già cỗi - (cười) - cho nên họ mới xử sự như thế.

Vậy thì, xin cám ơn quý vị đã cho tôi cơ hội có mặt nơi đây. Thật là một kinh nghiệm lạ thường và cảm động trong đời tôi. Và tôi muốn được bày tỏ lòng kính trọng đối với những người Việt Nam hiện diện nơi đây cùng với niềm vui sướng của tôi rằng quan hệ giữa hai nước chúng ta đang vững mạnh. Nhưng sự thể này cũng không làm thay đổi tâm trạng buồn phiền của tôi về cách thức cuộc Chiến Tranh Việt Nam bị bắt buộc phải diễn tiến như thế.

Xin cám ơn quý vị nhiều. Và tôi xin được đón nghe các câu hỏi. (Vỗ tay)

Phần hỏi-đáp với cử tọa

Ðể trả lời câu hỏi về cảm nghĩ của cựu Ngoại Trưởng Kissinger đối với sự thất bại của chiến lược “khoảng giữa thích nghi” (decent interval) của chính quyền Nixon - theo đó nếu Hoa Kỳ hoàn tất việc rút quân vào một thời điểm nhất định (sau Hiệp Ðịnh Paris 1973, chẳng hạn) thì bắt buộc phải có một khoảng giữa thích nghi (giữ vai trò vật đệm) đặng miền Nam Việt Nam có thể tồn tại và xoay xở tiếp, và khoảng giữa đó sẽ nằm sau lúc Hoa Kỳ rút quân và trước thời điểm phỏng định quân Cộng Sản có thể mở cuộc tổng tấn công sau cùng để đánh chiếm miền Nam - cựu Ngoại Trưởng Kissinger nói:

“Tại Hoa Kỳ, người ta vẫn tranh cãi về chuyện Hoa Kỳ rút quân khỏi miền Nam Việt Nam. Có người nói: ‘Các ông phải rút ra ngay bây giờ. Các ông là kẻ vô luân lý khi can thiệp vào đó.’ Rồi khi Hoa Kỳ cho thấy là đang rút quân đi thì lại bị buộc tội là bán đứng miền Nam Việt Nam, bởi vì lẽ ra thì Hoa Kỳ phải tiếp tục chiến đấu để cho dân chúng miền Nam Việt Nam có cơ hội sống còn.”

“Lúc đó thì chúng tôi tiên liệu những gì sẽ xảy đến? Chúng tôi đã biết đó là một thỏa hiệp bấp bênh (precarious). Chúng tôi hiểu rằng Bắc Việt không phải đã chiến đấu suốt 50 năm để rồi cuối cùng cũng chỉ có được một nước Bắc Việt mà thôi, vì thế chúng tôi đã nghĩ rằng cuộc tranh đấu sẽ vẫn còn tiếp diễn. Chúng tôi cũng nghĩ - và chúng tôi có thể đã nghĩ sai - rằng miền Nam Việt Nam hồi năm 1972 từng chứng tỏ rằng khi Bắc Việt mở cuộc tấn công toàn diện thì họ vẫn chịu đựng nổi cơn sóng gió để sống còn cả về mặt chính trị lẫn quân sự.”

Ông Kissinger nói thêm: “Chúng tôi đã nghĩ, và chúng tôi vẫn kỳ vọng, rằng nếu xảy ra một cuộc tấn công toàn diện thì chúng tôi sẽ đến trợ giúp miền Nam Việt Nam, ít nhất cũng bằng không lực và hải lực. Nhưng các biện pháp cứu nguy này đã bị Quốc Hội ngăn cấm chỉ sáu tháng sau đó. Và khi quý vị đã ký thỏa ước với ai đó rồi mà quý vị lại không thể yểm trợ cho người đó bằng viện trợ kinh tế cũng như bằng sức mạnh quân sự thì, trên thực tế, quý vị đã đầu hàng kẻ địch rồi.”

Ðáp lại câu hỏi ông Kissinger nghĩ gì về vai trò của báo chí truyền thông trong giai đoạn cuối của cuộc Chiến Tranh Việt Nam, vị cựu ngoại trưởng Hoa Kỳ thời đó nói:

“Báo chí truyền thông trở nên cực kỳ thù địch và đều chấp nhận lời xác quyết rằng cả chính quyền Johnson lẫn chính quyền Nixon nối tiếp đều nói dối và lường gạt (công chúng Mỹ) bởi vì họ đã cam kết thực hiện các chính sách hiếu chiến. Và tình trạng này khiến cho việc thi hành chính sách quốc gia cực kỳ khó khăn... Khi đã quá sức rõ rệt rằng (quân Cộng Sản) Bắc Việt đang hoạch định một cuộc tổng tấn công vào mùa Xuân 1972 và mọi dấu hiệu đều chứng tỏ như thế thì chúng tôi lại cắt giảm nỗ lực yểm trợ vì chúng tôi không muốn bị cáo buộc là đã kích động cho đối phương hành động đúng theo như những gì mà họ đã hoạch định... Vì thế, vai trò của báo chí truyền thông (trong thời điểm đó], dĩ nhiên, là hết sức tai hại... Những người như (Ngoại Trưởng) Dean Rusk, (Bộ Trưởng Quốc Phòng) McNamara, và (Tổng Thống) Johnson, theo như tôi biết, thì đều cực kỳ thiết tha mong muốn chấm dứt cuộc chiến.”

Ðáp một câu hỏi khác của cử tọa, ông Kissinger nói rằng: “Trong phần phụ lục cuốn sách White House Years (Những Năm Tháng Tại Tòa Bạch Ốc), tôi đã bày tỏ sự dè dặt đối với sách lược Việt Nam Hóa Chiến Tranh (Vietnamization strategy) và nhiều điều khác nữa... và tôi nghĩ rằng đường lối mà chúng tôi theo đuổi có lẽ là đường lối khả dĩ duy nhất.”

Nhân khi trả lời câu hỏi tại sao chính quyền Nixon vừa tuyên bố “hòa bình sắp tới rồi” (peace is at hand) thì Hải và Không Quân Mỹ lại mở cuộc oanh tạc dữ dội vào Bắc Việt trong dịp Giáng Sinh năm 1972, cựu Ngoại Trưởng Kissinger đã tiết lộ một chi tiết lý thú liên quan tới chuyện Tổng Thống Nguyễn Văn Thiệu từng chống đối và không chịu chấp nhận Hiệp Ðịnh Paris 1973. Ông nói:

“Chúng tôi đã đạt tới sự hiểu biết chung với phía Bắc Việt tại Paris. Rõ ràng là đối với Sài Gòn thì chúng tôi không thể đem thi hành những thỏa thuận chung đó được. Chúng tôi luôn giữ lập trường rằng Sài Gòn sẽ phải đồng ý mới phải. Nhưng chúng tôi đã sai lầm trong phán đoán như vậy. Chúng tôi cứ yên chí rằng (Tổng Thống) Thiệu sẽ hết sức sung sướng trước sự kiện ông được giữ nguyên chức vụ, rằng chính phủ của ông vẫn được giữ lại, rằng ông sẽ không mặc cả gì về tất cả những điều khoản phụ (trong văn bản Hiệp Ðịnh Paris)... Chúng tôi đã phải thuyết phục Sài Gòn rằng chúng tôi nhất định cứ xúc tiến (việc ký Hiệp Ðịnh Paris).”

Trả lời một câu hỏi của Rich Rusk (con trai thứ hai của cố Ngoại Trưởng Dean Rusk thời các chính phủ Kennedy và Johnson) liên quan tới câu nói của Tiến Sĩ Kissinger rằng “hầu hết những gì trở nên sai lầm tại Việt Nam thì đều do chính chúng tôi - các chính quyền Mỹ liên tiếp nhau-gây ra hết,” vị cựu ngoại trưởng Hoa Kỳ nói:

“Chúng tôi tự mình gây ra cả, và dĩ nhiên những sai lầm đó bao gồm luôn cả những xét đoán, rõ ràng là các xét đoán từng được đưa ra. Có một số các sai lầm, như những xét đoán về liên hệ giữa chiến thuật của Liên Xô và của Trung Hoa, giữa chiến lược của Trung Hoa và Bắc Việt mà trước tiên là đã khiến chúng ta phải dính líu tới cuộc chiến này. Theo quan điểm của tôi thì đó là các xét đoán phát xuất từ thời kỳ trước đó qua sách lược kiềm chế (containment) Cộng Sản tại Âu Châu. Và đây là những xét đoán có thể hiểu được dù chúng sai lầm trên một số khía cạnh. Theo ý tôi, ngay cả những xét đoán sai lầm đó cũng không thể biện minh được những đắng cay và ác độc của những cuộc tranh cãi nhau (bên trong nội bộ nước Mỹ) sau này.

Ông Kissinger nói thêm - cũng vẫn để trả lời cho Rich Rusk - về những khó khăn mà Hoa Kỳ phải đối diện trong thời điểm dầu sôi lửa bỏng đó: “Khi chúng tôi (chính quyền Nixon) nhận lãnh trách nhiệm, đã có mặt 540,000 binh sĩ Hoa Kỳ (tại Nam Việt Nam). Chúng tôi đã rút quân theo nhịp độ 150,000 binh sĩ một năm. Và còn có vấn đề rút quân ra nữa - mà tôi chắc là các bạn Việt Nam của tôi sẽ hiểu - khi có tới 800,00 quân Bắc Việt tại Nam Việt Nam. Chúng ta có tới một triệu quân Nam Việt Nam có thể trở thành thù địch nếu họ có cảm tưởng chúng ta đang bỏ rơi họ. Và chúng ta có tới 540,000 quân Mỹ nằm trong bối cảnh đó. Vì vậy, tình hình lúc đó thật tế nhị - và dĩ nhiên là trong tiến trình này thì phải phạm sai lầm thôi... Và tiến trình này một khi đã bắt đầu rồi thì quý vị không thể đảo ngược lại được, y như lời thân phụ của anh (cố Ngoại Trưởng Dean Rusk) thường nói vậy. Ông ấy nói: “Chuyện này đâu có giống như là chuyện tắt đi một chương trình truyền hình.”

“Vì thế tôi nhớ lại đâu đó có một lời tuyên bố của (Tổng Thống) Johnson khi ông nói: 'Tôi không đủ sức chiến thắng (tại Việt Nam) mà lại không thể rút lui.' Ðó là chỗ tiến thối lưỡng nan mà Hoa Kỳ phải đối phó trước từng quyết định một - mà dĩ nhiên là tôi không hề muốn phải đưa ra. Có những sai lầm gây hậu quả tai hại mà tôi được biết trong giai đoạn tôi phục vụ, mà dù sao thì chúng tôi cũng không có sự chọn lựa nào khác để có thể rút chân ra (khỏi Việt Nam) ngay lập tức. Ðó không phải là sự chọn lựa mà mọi người có thể hiểu được. Ngay cả thành phần cứng rắn nhất trong Ðảng Dân Chủ cũng chưa bao giờ để nghị như thế. Vì vậy, một khi chúng tôi quyết định sẽ rút lui từ từ thì tiến trình này có thể được xúc tiến cho nhanh thêm hay không? Tôi cũng không biết nữa. Tôi cho rằng cách duy nhất để xúc tiến nhanh (việc rút quân đội Mỹ về nước) là lật đổ chính phủ (Nam Việt Nam). Mà điều này thì chúng tôi không sẵn lòng thực hiện. Liệu đó có phải là một sai lầm hay không? Tôi không nghĩ như thế.”

“Và tôi càng có thêm cảm tình đối với những người từng đưa ra các quyết định ban đầu dẫn tới việc áp dụng một mô thức không thích hợp cho vùng Ðông Nam Á. Những người này không hiểu rằng Liên Bang Xô Viết và Trung Hoa và Việt Nam là các thực thể khác biệt nhau, và rằng một nước Việt Nam chiến thắng ít có khả năng trở thành kẻ thù của chúng ta hơn là những nước khác. Vì thế, dĩ nhiên là chính phủ sẽ luôn phạm những lỗi lầm. Nhưng vấn đề của đất nước chúng ta là liệu chúng ta có chịu nghiêm chỉnh tranh luận về những sai lầm đó hay không, hay là chúng ta là biến những sai lầm đó trở thành một cuộc nội chiến. Ðối với tôi, dường như đây mới chính là vấn đề tôi muốn trình bày với quý vị.”

(Nguồn: “The American Experience in Southeast Asia: Historical Conference,” bài nói chuyện tại Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ của cựu Ngoại Trưởng Henry Kissinger, Washington, D.C., September 29, 2010. Bản dịch Việt ngữ của Vann Phan/Người Việt)