Tướng Đồng Sĩ Nguyên lên tiếng về việc một số địa phương
cho người nước ngoài thuê dài hạn đất rừng đầu nguồn.

"Với Việt Nam đừng tưởng mạnh mà thắng được yếu"
Nghĩ về sức mạnh cộng hưởng của dân tộc

Trách nhiệm phải lên tiếng

- Được biết ông đã có thư gửi các cấp lãnh đạo có thẩm quyền cảnh báo nguy cơ từ việc cho nước ngoài thuê đất rừng đầu nguồn dài hạn. Vì sao ông không đồng tình với việc này?

Ai làm gì tôi không biết nhưng tôi thấy đây là một trách nhiệm phải lên tiếng.

Đặc điểm nước ta nhỏ hơn một tỉnh của Trung Quốc, chiều ngang hẹp, chiều dài dài, độ dốc núi đổ ra biển rất gần, các cơn lũ quét nhanh ngang tiếng động, thiên tai xảy ra liên tục, môi trường ngày càng xấu đi, đặc biệt nước biển dâng mất thêm diện tích ruộng đồng bằng. Đây là một hiểm hoạ cực lớn liên quan đến an ninh nhiều mặt của quốc gia.

Ngoài chuyện chặt rừng đầu nguồn gây lũ lụt tôi còn băn khoăn ở chỗ nhiều địa điểm cho thuê có vị trí chiến lược và địa chính trị trọng yếu. Nhớ lại các thời kháng chiến, tất cả các tỉnh đều có căn cứ là các vùng rừng núi, kháng chiến chống Pháp ta có Việt Bắc, kháng chiến chống Mỹ ta có rừng Trường sơn và vùng Tây Nam Bộ. Những đất rừng đầu nguồn này đều nằm trong đất căn cứ hoặc ở vùng biên giới. Ví dụ. Nghệ An đang cho thuê ở Tương Dương, Quỳ Châu, Quỳ Hợp đây là 3 địa bàn phên dậu quốc gia. Lạng Sơn cũng vậy.

Đảng, Nhà nước ta trong thời đổi mới cần sử dụng đất cho các mục tiêu là cần thiết nhưng phải cân nhắc kỹ quy mô, địa điểm, tính từng mét đất. Trong khi dân ta còn thiếu đất, thiếu nhà, thiếu việc làm, triệt để không bán, không cho nước ngoài thuê dài hạn để kinh doanh, trồng rừng nguyên liệu, địa ốc, sân gôn, sòng bạc...

Tuy đã muộn, nhưng ngay từ bây giờ, bất cứ cấp nào đều phải trân trọng từng tấc đất của quốc gia. Hám lợi nhất thời, vạn đại đổ vào đầu cháu chắt. Mất của cải có thể làm lại được, còn mất đất là mất hẳn.

Nhiều ý kiến phản đối, chính quyền tỉnh vẫn ký

Tướng Đồng Sĩ Nguyên. Ảnh Thu Hà

- Có ý kiến cho rằng kiến nghị của ông bắt nguồn từ việc thiếu thông tin chính xác, do đó phản ứng như vậy là có phần cực đoan?

Tôi có thông tin chứ không phải chỉ nghe nói đâu đó. Sở dĩ tôi có thông tin là do anh em ở bộ chỉ huy quân sự tỉnh và công an báo lên. Ngay khi nhận được tin báo tôi đã gọi về các địa phương để hỏi, lãnh đạo tỉnh cũng công nhận với tôi là có chuyện đó.

Ở một số địa phương, công an và bộ chỉ huy quân sự tỉnh đã lên tiếng ngăn cản nhưng chính quyền vẫn ký. Thậm chí, có nơi Chủ tịch tỉnh kí cho nước ngoài thuê đất rừng đầu nguồn.

Hồi anh Võ Văn Kiệt làm Phó Thủ tướng, anh Kiệt có giao cho tôi làm đặc phái viên hai việc: Một là làm sao chấm dứt được việc đốt rừng; Hai là tạm thời đình chỉ việc xuất khẩu gỗ. Anh Kiệt cho đến lúc cuối đời vẫn còn trăn trở với 2 phần việc này.

Trong một văn bản ủy quyền cho tôi, anh ghi rõ giao đồng chí Đồng Sỹ Nguyên có quyền xử lí tại trận không cần báo. Gay gắt đến thế trong việc giữ rừng giữ đất. Để đồng bào có sức trồng rừng, anh Kiệt còn cho chở gạo từ phía Nam ra tiếp trợ.

Trong bảy năm được Đảng, Chính phủ giao phụ trách chương trình 327, tôi đã cùng các bộ, các địa phương lặn lội khắp mọi nẻo rừng, ven biển, các đảo; đã từng leo nhiều ngọn núi cao hàng 1000m, từ bước chân, qua ống nhòm đã tận mắt thấy cảnh tàn phá rừng để làm nương rẫy, chặt phá gỗ quý để sử dụng và xuất khẩu.

Mối nguy hại của việc tàn phá rừng đầu nguồn thế nào mọi người đều đã rõ. Bởi vậy, trồng rừng đầu nguồn là vấn đề sống còn, là sinh mệnh của người dân, chúng ta không chỉ trồng rừng mà còn phải bảo vệ rừng.

Đã cho thuê hơn 300 ngàn ha rừng

- Đến nay ông đã nhận được phản hồi nào về kiến nghị của mình chưa?

Khi tôi gửi kiến nghị lên thì có nhận được điện thoại của Thủ tướng. Thủ tướng nói với tôi là đã nhận được thư và đang giao cho Bộ Nông nghiệp đi điều tra thực tế. Bộ Nông nghiệp cũng đã thực hiện chỉ đạo của Thủ tướng điều tra xong và gửi lại bằng văn bản cho tôi.

- Kết quả điều tra của Bộ Nông nghiệp ra sao, thưa ông?

Bộ Nông nghiệp đồng ý với tôi việc 10 tỉnh cho nước ngoài thuê rừng đầu nguồn là sự thật. Bộ đã trực tiếp kiểm tra tại 2 tỉnh Lạng Sơn, Quảng Ninh. Ngoài ra tổng hợp từ báo cáo của 8 tỉnh Cao Bằng, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Nam, Bình Định, Kon Tum và Bình Dương. 10 tỉnh này đã cho 10 DN nước ngoài thuê đất rừng đầu nguồn dài hạn (50 năm) trồng rừng nguyên liệu với tổng diện tích hơn 300 ngàn ha, trong đó DN từ Hongkong, Đài Loan, Trung Quốc chiếm trên 264 ngàn ha, 87% ở các tỉnh xung yếu biên giới.

"Ai làm gì tôi không biết nhưng tôi thấy đây là một trách nhiệm phải lên tiếng". Ảnh: Thu Hà

Đó là một tầm nhìn rất ngắn!

- Giới chức địa phương khi được phỏng vấn đã bác bỏ quan ngại với lý do các dự án đều đã được cân nhắc kỹ lưỡng vì lợi ích của cộng đồng dân cư. Ông nghĩ sao về lập luận này?

Nói như thế là không thuyết phục.

Ngay trong báo cáo của Bộ Nông nghiệp cũng đã xác nhận một sự thật là một số nơi đã thu hồi đất của dân (đất lâm nghiệp thực tế đã có chủ) để giao cho nước ngoài thuê.

Theo tự nhiên, dân đồng bằng phải có ruộng, người miền núi phải có rừng. Nay cho thuê hết đất rừng thì người dân sẽ mưu sinh thế nào, điều đó cần phải làm rõ. Bao nhiêu cuộc kháng chiến của ta cũng chỉ vì mục tiêu người cày có ruộng, người dân miền núi có rừng. Cách mạng thành công cũng nhờ mục tiêu đó mà người dân hướng theo.

Việc lo cho dân phải là việc đặt lên hàng đầu, trước cả việc thu ngân sách. Cứ dựa vào những lập luận như tăng thu ngân sách để có những quyết định ví dụ như cho người nước ngoài thuê dài hạn đất rừng đầu nguồn là một tầm nhìn rất ngắn!

Sao không tự hỏi vì sao các DN nước ngoài lại chọn thuê đất chủ yếu ở Lạng Sơn, Cao Bằng, Quảng Ninh, đặc biệt ở Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, nơi có trục đường 7, đường 8 sang Lào, đường đi lên Tây Nguyên? Rõ ràng đó là những tỉnh xung yếu biên giới, có những vị trí địa chiến lược mang tính cốt tử. Bản thân dân nước mình cũng đang thiếu việc làm.Và khi đã thuê được rồi thì liệu họ có sử dụng lao động là người Việt Nam hay là đưa người của họ sang?

Lấy ngay ví dụ việc cho nước ngoài thuê đất ở Đồ Sơn. Tôi đã trực tiếp đến kiểm tra, xung quanh khu vực đó, họ cho đóng những cột mốc to như cột mốc biên giới và không cho người Việt vào đó. Cận vệ của tôi tiếp cận xin vào họ cũng không cho, đến khi tôi trực tiếp xuống xe, làm căng quá mới vào được.

Việc một số địa phương nói rằng có những vị trí cho người nước ngoài thuê vì bao lâu nay vẫn để trống, nói như vậy là vô trách nhiệm, địa bàn anh quản lí mà để như thế tức là đã không làm tròn nhiệm vụ. Hồi tôi đi làm dự án 327, tôi rõ lắm, dân mình lúc nào cũng thiếu đất, muốn làm dự án còn không có mà làm, sao có đất để không được.

Kiến nghị đình chỉ ngay những dự án chưa ký

"Đất đai là thứ tài sản nhạy cảm, muôn đời, vì hiện tại và tương lai của dân tộc, hãy tính toán chặt chẽ từng tấc đất cho các mục đích cần sử dụng". Ảnh: Thu Hà

- Vậy theo ông, chúng ta cần phải làm gì trước hiện trạng này?

Một số tỉnh đã lỡ ký với doanh nghiệp nước ngoài cần tìm cách thuyết phục họ khoán cho đồng bào tại chỗ trồng. Đặc biệt các tỉnh thuộc vùng xung yếu biên giới, những tỉnh chưa kỷ đình chỉ ngay. Thay vào đó, huy động các doanh nghiệp trong nước đầu tư, kết hợp sử dụng một phần vốn chương trình 5 triệu ha rừng để thực hiện.

Các tỉnh chỉ đạo các huyện, các lâm trường lập ra bộ phận chuyên trách. Trong vòng một năm, chính thức giao khoán đất, khoán rừng cho từng hộ. Trong bản, trong xã cấp sổ đỏ quyền sở hữu sử dụng đất rừng vào mục đích trồng rừng phòng hộ kết hợp rừng kinh tế.

Từ đây, tôi đề nghị mở rộng chương trình xoá đói giảm nghèo ở miền núi thành chương trình làm giàu cho đồng bào miền núi, kết hợp bố trí tái định cư của các công trình. Điều kiện làm giàu ở miền núi tốt hơn ở đồng bằng.

Đất đai là thứ tài sản nhạy cảm, muôn đời, vì hiện tại và tương lai của dân tộc, hãy tính toán chặt chẽ từng tấc đất cho các mục đích cần sử dụng.

TuanVietNam

- Với lời hứa sẽ đền bù đất, cây, mở đường, đưa điện và tạo công ăn việc làm cho bà con thôn xóm, nhiều người dân ở xã Đông Quan (huyện Lộc Bình, Lạng Sơn) đã đồng ý giao đất giao rừng cho Công ty Innov Green (Hồng Kong – Trung Quốc, chi nhánh Lạng Sơn). 

Thế nhưng, chưa được hưởng lợi gì từ dự án thì họ đã thấy mình bị “hớ”. Tiền làm thuê trồng rừng bị nợ, những lợi ích khác thì không thấy… Một số ít người dân còn lại thì nhất quyết không đồng ý giao đất rừng cho doanh nghiệp nước ngoài này vì họ không biết con cháu họ sẽ sống bằng gì trên vùng đất khó khăn này?.

 

Tin lời hứa, dân mất đất trồng rừng?

 

Xã Đông Quan, huyện Lộc Bình là một xã miền núi nghèo, ngoài nghề trông lúa trên diện tích ruộng khô cằn thì đời sống của các hộ dân trong xã chủ yếu chỉ biết trông chờ vào diện đất đồi núi để trồng rừng, chăn thả trâu bò.

Ngoài diện tích đất ruộng, các hộ dân ở thôn Song Sài xã Đông Quan chỉ biết trông chờ vào diện tích đất trồng rừng để mưu sinh. (Ảnh: Duy Tuấn).

Đời sống của bà con xã Đông Quan cứ bình lặng trôi đi như cái nghèo “khó mà thay đổi được” thì bất ngờ năm 2007 Công ty Innov Green (Hồng Kông – Trung Quốc) vào thuê đất rừng với thời hạn 50 năm để trồng bạch đàn lấy gỗ công nghiệp.

Khi vào xã Đông Quan, công ty có nguồn gốc nước ngoài này đã đem theo những lời hứa hẹn mở đường, đưa điện vào thôn và tạo công ăn việc làm cho bà con nên nhiều hộ dân đã tin tưởng giao đất rừng cho công ty và tiến hành trồng bạch đàn.  

“Nhiều hộ thận trọng lo cho công ăn việc làm của con cháu mai sau nên nhất quyết không giao đất rừng cho công ty”, ông Vi Văn Mài, trưởng thôn Song Sài, xã Đông Quan cho biết.

 

Theo chỉ dẫn của ông Mài, chúng tôi được anh Lành Văn Nga, một người dân trong thôn chỉ đường đến nhà chị Lý Thị Thiết ở thôn Song Sài. Xung quanh hai bên đường rộng chừng  40 - 50 cm ngoằn ngoèo uốn lượn là những cây thông đã được người dân trồng từ năm 2004 nhờ dự án trồng thông làm giấy của tỉnh Lạng Sơn.

 

Anh Nga bảo: “Đường sá khó khăn thế này nên khi nghe công ty vào mở đường, đem điện đến nên không ít bà con cả tin đã giao đất rừng cho công ty của người nước ngoài bất chấp những cây thông xanh tốt nhiều khả năng sẽ bị chặt phá”.

Anh Nga không muốn dự án trồng bạch đàn của công ty người nước ngoài sẽ tàn phá đi những cây thông anh đã trồng được 4 - 5 năm nay. (Ảnh: Duy Tuấn).

Trong căn nhà tuềnh toàng được làm bằng gạch đất của chị Lý Thị Thiết, khi nghe chúng tôi hỏi về chuyện giao đất rừng cho công ty Innov Green, chị Thiết với khuôn mặt buồn rượi cho biết: “Đã nhiều tháng nay tôi mất ăn mất ngủ vì đã trót giao 3,8ha diện tích đất rừng cho Công ty Innov Green trồng bạch đàn. Nhưng khi giao đất cho họ rồi đến nay tôi mới biết mình đã bị lừa…”.

 

Chị Thiết kể: Đầu năm 2008 người của công ty này và cả người của UBND xã Đông Quan có vào nói với gia đình chị, nếu giao đất rừng cho công ty gia đình chị sẽ được nhận bồi thường tiền đất, tiền trồng thông, ngoài ra gia đình chị còn được nhận vào làm công nhân với mức lương cao.

 

Tin lời công ty, chị Thiết đã giao 3,8 ha rừng trồng thông cho Công ty Innov Green và chấp nhận bất chấp mưa nắng mất hàng tháng trời đi đào hố, gánh phân lên đồi Pa Cà Nông để trồng bạch đàn cho công ty với mức lương 100 nghìn đồng/ ngày. Nhưng kể từ khi giao đất rừng, trồng bạch đàn cho công ty Inno Green xong đến nay đã hơn 5 tháng chị Thiết vẫn chưa được công ty trả tiền công chứ chưa nói gì đến tiền bồi thường từ đất rừng.

Giao thông vào bản Song Sài quá khó khăn nên khi nghe công ty Innov Green mở đường vào bản nhiều hộ dân ở Song Sài  đã cả tin giao đất cho công ty. (Ảnh: Duy Tuấn).

“Công ty có hẹn tôi đến ngày 28/1 sẽ trả tiền công, nhưng cứ hết lần này đến lần khác tôi vẫn chưa được công ty trả tiền công đào hố trồng cây, chỉ có thỉnh thoảng nhận được vài trăm tiền tạm ứng. Trong khi đó tiền bồi thường đất và cây thông đến nay tôi vẫn không nhận được vì nay nghe cán bộ nói đất đó của gia đình sử dụng nhưng chưa cấp sổ”, chị Thiết bức xúc.

Chị Thiết dẫn chúng tôi leo trèo hơn 30 phút trên nhiều quả đồi để đến địa điểm đất đồi đã được công ty nước ngoài này trồng bạch đàn. Số cây bạch đàn không thể đếm xuể, tuy đã trồng được 6 tháng nhưng cũng mới chỉ cao được 50cm. Chị Khiết cho biết, toàn bộ vùng bạch đàn này là công sức của chị và người dân Song Sài.

 

Cũng như gia đình chị Thiết, gia đình chị Bế Thị Cầu cùng thôn Song Sài đã giao 3 ha diện tích đất rừng cho Công ty Innov Green và đi trồng thuê bạch đàn cho công ty nhưng đến nay vẫn chưa nhận được tiền công.

Giao đất, rừng cho công ty Innov Green chị Thiết trở thành người trắng tay. (Ảnh: Vũ Điệp).

Chị Cầu bức xúc: “Giao đất cho công ty rồi chúng tôi phải đi làm thuê cho họ. Nhưng khi chúng tôi trồng cây xong thì tiền công họ cũng không trả đủ. Chúng tôi có hỏi tiền bồi thường từ đất và cây thì bất ngờ lại được xã cho biết đất không có sổ thì không được bồi thường. Cứ đà này không biết gia đình tôi phải làm gì để kiếm sống”.

Được biết, hàng chục hộ dân khác ở thôn Song Sài giao đất, rừng rồi làm thuê cho công ty này cũng đang bị nợ. Và đến nay khi nghe thông tin không được đền bù đất nữa thì họ không muốn giao đất cho công ty của người nước ngoài.

“Giao rừng cho họ con cháu tôi làm gì để sống?”

 

Không “cả tin” như các hộ dân giao đất rừng cho công ty Innov Green, nhiều gia đình trong thôn Song Sài và cả thôn Nà Lâu, xã Đông Quan kiên quyết không giao đất rừng cho phía công ty Inno Green. Lý do mà các hộ dân không giao đất đưa ra: Tấc đất tấc vàng, mất đất mất việc làm.

 

Anh Lành Văn Nga (27 tuổi), ở thôn Song Sài cho biết, cuối năm 2007 đầu năm 2008 công ty Innov Green và người của UBND xã có đến yêu cầu gia đình anh giao 3,1 ha diện tích đất rừng cho công ty, nhưng anh nhất quyết không đồng ý.

Anh Ý bức xúc: "Trước đây với diện tích đất rừng chăn thả rộng chúng tôi nuôi trâu nuôi bò thả rất thoải mái, nhưng kể từ khi công ty Inno Green tiến hành trồng 60 ha bạch đàn từ diện tích đất rừng thì việc chăn thả trâu bò của các hộ dân chúng  tôi cũng hết sức khó khăn”. (Ảnh: Vũ Điệp)

Anh Nga bảo: “Khi công ty vào lấy đất rừng tôi kiên quyết không đồng ý vì thời hạn thuê đất 50 năm thì đời tôi coi như đã hết, nhưng đến đời con cháu tôi lấy đâu ra đất rừng để làm. Không có đất rừng thì chúng tôi chết đói vì ngoài mấy sào ruộng làm không đủ ăn, chúng tôi chỉ biết trông chờ vào diện tích đất rừng để trồng rừng và chăn thả”.

Người nông dân tên Nga này còn cho biết thêm, việc anh không đồng ý giao đất cho dự án không chỉ muốn giữ cho con cháu anh mà việc giữ đất còn là để giữ nước nữa.

 

Cũng như anh Nga, gia đình anh Vy Văn Ý ở thôn Song Sài được giao 3 ha diện tích đất rừng trồng thông theo dự án trồng thông làm giấy của tỉnh Sơn La từ năm 2004. Đến nay dù diện tích thông còn sống không nhiều nhưng đất rừng là nơi để anh chăn thả trâu bò và những hàng thông đang lớn dần sẽ là vốn liếng để anh để lại cho con cháu anh sau này.

 

Anh Ý bức xúc: Trước đây với diện tích đất rừng chăn thả rộng chúng tôi nuôi trâu nuôi bò thả rất thoải mái, nhưng kể từ khi công ty Inno Green tiến hành trồng 60 ha bạch đàn từ diện tích đất rừng thì việc chăn thả trâu bò của các hộ dân chúng tôi cũng hết sức khó khăn”.

 

Cùng quan điểm và kiên quyết như gia đình anh Nga, anh Vy, hàng chục hộ dân ở thôn Nà Lâu cũng kiên quyết không giao đất cho Công ty Innov Green.

 

Bà Bế Thị Chấm, thành viên hội phụ nữ thôn Nà Lâu cho biết: “Năm ngoái khi chúng tôi bắt đầu trồng thuốc lá trên diện tích đất rừng thì UBND xã và người của công ty Innov Green vào bảo dân chúng tôi nhường đất và đi làm công nhân cho công ty. Nhưng chúng tôi không đồng ý. Vì mất đất là chúng tôi không còn gì cả”.

Vũ Điệp – Duy Tuấn

Vietnamnet

Chị Khiết ở thôn Song Sài đưa chúng tôi băng qua nhiều đồi núi đến địa điểm công ty Innov Green đã thuê chị và người dân trồng bạch đàn nhưng vẫn còn nợ tiền người dân. Ảnh: Vũ Điệp

Chị Khiết ở thôn Song Sài đưa chúng tôi băng qua nhiều đồi núi đến địa điểm công ty Innov Green đã thuê chị và người dân trồng bạch đàn nhưng vẫn còn nợ tiền người dân. Ảnh: Vũ Điệp

Thông tin thực tế về những rừng cây bạch đàn đã được Công ty Innov Green thuê người dân ở thôn Song Sài trồng nhưng chưa thanh toán hết tiền công cho người dân, ông Vi Sỹ Phóng, Chủ tịch UBND xã Đông Quan thừa nhận đúng là có chuyện trên.

Anh Lành Văn Nga đang chỉ vào khu rừng rộng 60 ha mà doanh nghiệp nước ngoài này đã trồng bạch đàn. Anh cho biết sẽ không giao đất cho công ty này mà để lại cho con cháu anh. Ảnh: Duy Tuấn

Con đường dài 7km mà công ty có nguồn gốc từ nước ngoài này mới làm được mấy trăm mét thì bị người dân không cho làm nữa do họ chưa nhận được tiền đền bù. Chị Vi Thị Lơ cũng như nhiều người dân khác ở Đông Quan ban đầu đã tin vào những lời hứa hẹn của dự án. Họ đều muốn có đường, có điện nên đã giao đất cho dự án... Ảnh: Duy Tuấn

Chủ tịch, cán bộ địa chính xã Đông Quan và tấm bản đồ khu đất ở 2 thôn trong xã đang còn nhiều khúc mắc. Họ nói sẽ không ký vào những bản đồ này khi mà dự án cũ chưa được thanh lý, người dân vẫn đang còn bị nợ tiền. Toàn bộ dự án chủ yếu thông qua tỉnh và huyện, họ, những người sát với dân với rừng nhất chỉ nhận được chỉ đạo từ trên và làm theo. Ảnh: Vũ Điệp

Trường học với lá cờ Tổ quốc nằm giữa núi rừng Lạng Sơn. Chúng tôi thấy cảm động khi người nông dân chỉ mới học hết lớp 3 Lành Văn Nga nói rằng: "Mình không giao đất cho công ty của Trung Quốc đâu, giữ đất là giữ nước nữa". Ảnh: Duy Tuấn

Trung Quốc tung hoành Châu Phi: “Ra đi toàn cầu”

TTCT - lts: Sau Mozambique với tài nguyên gỗ, nhà báo Mỹ nổi tiếng với những loạt bài điều tra Richard Behar đã tới Zambia và Congo để tìm hiểu cách người Trung Quốc (TQ) khai thác các mỏ đồng và vàng. TTCT trích dịch từ loạt bài “China storms Africa”.

Một doanh nhân Thượng Hải đầu tư vào ngành địa ốc tại Nigeria

...Rất khó để biết chính xác mức độ ảnh hưởng của Chính phủ TQ lên các sự kiện ở vùng Hạ Sahara. Clem Sunter ở Công ty Anglo -American so sánh: “Bộ máy lãnh đạo của TQ giống như hội đồng quản trị của một công ty đa quốc gia lớn nhất thế giới”. Và để giữ cho công ty đó tiếp tục tăng trưởng, Chính phủ TQ tuyên bố sẽ biến thành phố Trùng Khánh, một ví dụ, thành một siêu đô thị - “một Chicago của phương Đông” đến năm 2020, đô thị hóa khoảng 12 triệu nông dân.

Vấn đề ở đây là không có đủ việc làm cho 12 triệu nông dân ở Trùng Khánh, vì thế giới lãnh đạo đang thúc giục họ đi ra nước ngoài. Li, giám đốc Ngân hàng Xuất nhập khẩu TQ, cho biết: “Để thuyết phục nông dân trở thành các ông chủ đất ở nước ngoài, chúng tôi cung cấp vốn, phát triển dự án và các kênh bán hàng cho họ”. Chỉ tính riêng từ thành phố Trùng Khánh đã có hơn 13.000 người TQ đến châu Phi.

Cú hích của chính phủ

Tuy nhiên Trùng Khánh chỉ là một chấm nhỏ trên bản đồ, sức ép dân số và tăng trưởng ở TQ đã thúc đẩy một chính sách di cư thương mại có hệ thống. Năm 2001, Bộ Chính trị ra chỉ thị “ra đi” toàn cầu, chỉ đạo các công ty quốc doanh phải tìm kiếm các nguồn cung cấp tài nguyên lâu dài.

Nhiều mức độ hỗ trợ khác nhau đi kèm với cú hích này, trong đó các công ty xây dựng quốc doanh TQ ở châu Phi được nhận những đặc quyền từ tín dụng xuất khẩu cho đến các khoản cam kết cho vay của chính phủ. Cùng lúc các ngân hàng do chính phủ kiểm soát cũng đưa ra các quỹ đầu tư lãi suất thấp cho các công ty tư nhân TQ đầu tư ở nước ngoài. Hệ thống ưu đãi này đi đến từng doanh nghiệp ở mức vi mô.

Tôi gặp hai doanh nhân người TQ như thế trong phòng chờ ở sân bay Lusaka (Zambia), Frank He và Micheal Huang. Họ làm chủ một công ty sản xuất sản phẩm đồng tinh chế gần Thượng Hải với 500 công nhân. Họ đã lên một kế hoạch 10 triệu USD để mua quyền khai thác đồng ở đây. Chính quyền TQ rất khuyến khích cuộc phiêu lưu của hai anh em. Huang cho biết: “Chính phủ nói họ có thể bảo vệ tôi nếu tôi bị rắc rối ở đây.

Hơn nữa, nếu một doanh nhân TQ đầu tư lớn ở nước ngoài thì có quyền vay với lãi suất bằng không”. Anh ta nói thêm: “Kinh doanh luôn có rủi ro, anh có thể thua lỗ nếu giá cả đi xuống nhưng ngược lại có thể lời gấp trăm lần. Rất nhiều công ty lớn của Mỹ chuyển cơ sở sản xuất đến TQ. Vậy nên chúng tôi cần những gì? Plastic, thép, đồng, nhôm. Ai cũng điên lên vì cần nguyên liệu. Ở TQ tài nguyên bị giới hạn nên chúng tôi đi đến châu Phi”.

“Đặc khu kinh tế” tại vành đai đồng Zambia

Một phần trong thỏa thuận của Chambishi với Chính phủ Zambia là các nhà quản lý TQ hứa sẽ thực hiện báo cáo môi trường vào cuối năm đầu thành lập công ty. Thế nhưng điều đó đã không diễn ra cho đến tận 2006. Khi đó đã quá trễ. Một vài điểm nổi bật: đổ chất thải độc hại không giấy phép, thiếu hụt các dịch vụ y tế (mặc dù đã cam kết sẽ duy trì chúng), không giám sát chất lượng không khí và ngăn ngừa nhiễm độc nguồn nước ngầm (mặc dù đã hứa sẽ làm) và không hề đào tạo hay phát triển cho nhân viên Zambia. Một nghiên cứu gần đây của Đại học Oxford và các đại học ở Zambia kết luận: “Nhà nước dường như đã có những mối quan hệ với một số công ty khai thác mỏ, cho phép họ làm ngơ các quy định về sức khỏe và an toàn, lao động, nhập cư, môi trường mà không bị trừng phạt”.

Chiến lược của TQ ở châu Phi không đơn giản chỉ là một cú đánh nhanh. Năm ngoái, Chủ tịch Hồ Cẩm Đào công bố vùng vành đai đồng giàu khoáng sản ở Zambia sẽ trở thành bản doanh cho “đặc khu kinh tế” đầu tiên trị giá 800 triệu USD trong số năm đặc khu mà TQ sẽ xây dựng ở châu Phi. TQ nói rằng họ muốn hình thành một “dây chuyền sản xuất” hướng đến xuất khẩu với một trung tâm luyện kim 200 triệu USD, có khả năng thu hút các nhà đầu tư TQ và tạo ra hàng ngàn công ăn việc làm.

Mặc dù TQ đang cố gắng tô vẽ cho chương trình này như là một thỏa thuận có lợi cho đôi bên, kể cả người dân Zambia, thế nhưng có lẽ hơi trễ để thuyết phục người dân địa phương. Kể từ đầu thập niên các công ty TQ đã ngoạm lấy những miếng khổng lồ về nguồn dự trữ đồng của quốc gia châu Phi này để chế biến đủ mọi thứ từ dây cáp đồng, vật liệu xây dựng, máy vi tính và xe hơi.

Với giá cả đồng nguyên liệu trên thế giới đang ở mức kỷ lục, người Zambia ngày càng trở nên tức giận hơn, họ khiếu nại các nhà thầu TQ - đã mua những mỏ dự trữ với giá thấp - đang nhét đầy túi trên sự thiệt thòi của người dân sở tại.

Mối quan tâm của TQ đối với Zambia thật đơn giản. TQ là nhà tiêu thụ đồng lớn nhất thế giới, chiếm hơn 1/5 tổng số tiêu thụ, và là nhà xuất khẩu lớn thứ tám về các sản phẩm đồng tinh chế. Trong khi đó ở châu Phi, Zambia là nguồn dự trữ lớn thứ hai về đồng nguyên liệu sau Congo.

Thật ra sự hợp tác này có thể có lợi về mặt mậu dịch song phương giữa hai nước, ngoại trừ một điểm mấu chốt là phần lớn giá trị đồng của Zambia chỉ xuất hiện sau khi nó đến TQ. Các nhà chính trị Zambia từ lâu đã mơ về việc sử dụng đồng của họ để xây dựng một khu vực công nghiệp nhẹ trước khi nguồn tài nguyên này cạn kiệt - có thể vào năm 2025, thế nhưng họ không hề có một chiến lược cụ thể nào để biến điều đó thành hiện thực.

Trong khi đó, các thương nhân TQ sử dụng các tài khoản ngân hàng giàu sụ, nguồn tín dụng dồi dào và trong một số trường hợp là những hỗ trợ cấp vốn từ chính phủ để mua hết quyền thăm dò và khai thác, y như họ đã làm với ngành công nghiệp gỗ ở Mozambique. Trong khi giá nguyên liệu đồng đã tăng gấp năm lần từ năm 2001, hơn 70% dân bản địa vẫn sống dưới mức nghèo khổ.

“Rất nhiều thương gia TQ đang tìm kiếm những người Zambia có giấy phép khai thác nhỏ - Enoch, con trai vị phó tổng thống trước đây của Zambia, cho tôi hay - Họ có thể nộp đơn trực tiếp đến chính phủ để xin giấy phép nhưng khó khăn hơn nhiều. Người TQ thấy dễ dàng hơn khi tìm kiếm những người Zambia nghèo khó và tuyệt vọng, không hề biết tí gì về khai khoáng nhưng lại có giấy phép. Chỉ cần bước vào với một vali chứa 100.000 USD, nó sẽ là của anh”. Enoch trầm ngâm nói: “Không biết Zambia rồi sẽ ra sao trong 10 năm nữa? Liệu con em chúng tôi sẽ làm việc trong một nhà máy TQ? Liệu con cháu chúng tôi có còn cơ hội để khai thác tài nguyên của đất nước mình không nữa?”.

Sata thất cử

Năm 2005, một thảm họa lớn nhất trong lịch sử công nghiệp của Zambia xảy ra tại Công ty kim loại màu châu Phi Chambishi - công ty do TQ làm chủ lớn nhất ngay tại trung tâm vành đai đồng. Một vụ nổ tại một nhà máy chất nổ đã thiêu chết số lượng lớn công nhân người Zambia. Chính phủ Zambia không hề công bố kết quả điều tra nguyên nhân vụ tai nạn, trong khi các chuyên gia địa phương nhận định do sử dụng nhiều công nhân thời vụ không có tay nghề.

Một năm sau vụ nổ, một cuộc nổi loạn khác của công nhân Chambishi làm năm người chết. Không ai bị khởi tố và cũng chẳng ai biết liệu kẻ bắn chết công nhân là cảnh sát Zambia, các đốc công người TQ hay một công ty bảo vệ của TQ. Tôi cố gắng liên hệ với Wigan, quản lý nhân sự ở Chambishi, để tìm hiểu vì sao tình hình ở đây lại tai tiếng hơn nhiều so với những khu mỏ khác do Úc, Anh, Canada, Thụy Sĩ và Ấn Độ làm chủ. Thật thất vọng, Wigan cho tôi biết chỉ có những quản lý người TQ mới có quyền nói chuyện với báo chí và có lẽ họ sẽ không tiếp tôi.

Nhà lãnh đạo đối lập Michael Sata vận động chiến dịch tranh cử tổng thống Zambia của ông ta vào năm 2006 trên cơ sở bài TQ. Chiến dịch của ông ta khá thành công. Ông ấy gọi người TQ là những kẻ “tàn phá” (infesters) thay vì “nhà đầu tư” (investor). Diễn biến này khiến Bắc Kinh đe dọa sẽ cắt ngoại giao với Zambia nếu Sata thắng cử. Kết quả Sata thất cử.

Không ai có được con số thống kê chính xác về số lượng người TQ đang hiện diện ở đất nước này. Chính phủ ước tính khoảng 3.000, Sata nói 80.000. Cho dù con số chính xác là bao nhiêu thì hiện đã có hàng trăm cửa hiệu do người TQ làm chủ ở thị trấn Lusaka và căng thẳng bắt đầu dâng cao.

Mỏ vàng khoáng sản của Congo

Tôi hỏi Xiao, một chuyên viên thống kê về châu Phi ở Ngân hàng Thế giới, liệu có biểu đồ nào miêu tả toàn cảnh sự tham gia kinh tế của TQ ở châu Phi hay không, Xiao trả lời: “Theo tôi biết, TQ không còn công bố số liệu đầu tư theo từng nước ở châu Phi nữa”. Còn Lucy, chuyên gia về các quan hệ Trung - Phi, kết luận: “Chúng ta có châu Phi - một lỗ đen số liệu, và TQ - một lỗ đen số liệu khác. Đặt chúng lại với nhau thì ta được một thảm họa”.

Vào năm 1964, chủ tịch Mao từng nói: “Nếu có được Congo, chúng ta sẽ có cả châu Phi”. Khi đó chủ tịch Mao có ý nói về đấu tranh cách mạng, còn các lãnh đạo TQ bây giờ thì biết rõ đất nước Congo có hầu như mọi khoáng sản mà con người từng biết: 10% lượng đồng trên Trái đất, 30% lượng côban, 80% lượng coltan (sử dụng trong mọi thứ từ Playstation, iPod đến nam châm, dụng cụ cắt, động cơ phản lực) cùng một lượng chưa công bố bôxit và kẽm, cadmium và uranium, vàng và kim cương.

Từ 1998-2001, coltan là loại khoáng sản có nhu cầu nhiều nhất ở đất nước đầy chiến tranh này và Mỹ là nhà nhập khẩu số 1 trên thế giới, cho đến khi TQ chiếm vị trí này vào năm 2002.

Kể từ đó caxêterit, một hợp chất từ thiếc cũng được dùng trong ngành công nghiệp điện tử và máy tính, đã trở thành loại khoáng sản hàng đầu của Congo. Kasongo, nhân vật quyền lực nhất trong ngành khai khoáng ở Congo, nói: “Đưa người TQ vào bụi rậm và họ sẽ tồn tại với chỉ một bát cơm. Còn người phương Tây thì quá tốn kém. Họ đòi phải có truyền hình vệ tinh để xem thể thao, đi casino vào cuối tuần. Người TQ thì chỉ biết làm việc như là lính vậy”.

Hai lựa chọn cho một số phận

Khi tôi đến gặp thì Kasongo đang cân nhắc một quyết định rất quan trọng mà nó sẽ định hình tương lai của quốc gia này trong vài thập kỷ tới. TQ vừa đưa ra đề nghị một gói đầu tư hạ tầng - khai khoáng trị giá nhiều tỉ USD, Chính phủ Congo đang cố gắng quyết định xem có nên chấp nhận đề nghị này hay không. Nếu chấp nhận thì thỏa thuận này sẽ là thỏa thuận lớn nhất của TQ ở châu Phi cho đến thời điểm đó, về cơ bản sẽ vẽ lại bản đồ kinh tế của lục địa này.

Nếu không chấp nhận Congo còn có một lựa chọn khác, đó là kế hoạch nhằm phục hồi ngành khai khoáng bị tham nhũng làm cho suy sụp do Ngân hàng Thế giới (WB) đề xướng. Kế hoạch này đề ra một chương trình giải nợ, các bước phát triển quan trọng dựa trên cơ sở minh bạch, một khung thời gian hai năm để hoàn tất. Thế nhưng Congo không thể kiên nhẫn chờ đợi.

Sau khi tôi quay về Hoa Kỳ, Congo công bố chấp nhận đề nghị 6 tỉ USD của TQ (sau đó nâng lên đến 9 tỉ). WB bày tỏ mối quan ngại thỏa thuận này với TQ nhiều khả năng có yếu tố tham nhũng, và có thể càng đè nặng đất nước này hơn nữa với món nợ 14 tỉ USD hiện hữu với phương Tây. “Chúng tôi yêu cầu WB giúp đỡ xây dựng đường sá - Kasongo giải thích - Thế nhưng họ lại kèm theo quá nhiều điều kiện. Tất nhiên chúng tôi muốn có nhân quyền và chúng tôi đã thiết lập một cơ chế cho vấn đề đó nhờ người châu Âu. Nhưng những người châu Á biết lắng nghe những mối quan tâm của chúng tôi mà không tỏ ra kẻ cả”...

... Thủ thuật tiếp theo của TQ là tìm cách bóc khối châu báu này từ lòng đất và chuyển nó ra khỏi quốc gia này, một quốc gia có diện tích bằng cả Tây Âu nhưng chỉ có 1.200 dặm đường sá tạm được, một cơ sở hạ tầng thiếu hụt hay đang xuống cấp và một ngân sách chính phủ hằng năm chỉ có 3,6 tỉ USD... Nghiên cứu kế hoạch Congo - TQ này bạn sẽ thấy nó sẽ xây 4.500 dặm đường sắt và đường bộ.

Quyết định phát triển một “đặc khu kinh tế”, bao gồm cả một trung tâm luyện kim khổng lồ, ở quốc gia Zambia lân cận là một kế hoạch toàn diện. Đặc khu này sẽ phục vụ như trung tâm của một hệ thống công nghiệp - phân phối liên kết Congo bằng đường bộ và đường sắt đi đến các mạng lưới khác do TQ gầy dựng ở Zambia và Angola, để rồi cuối cùng đi đến các cảng ở cả hai bờ biển.

Trên thực tế TQ lại là một phần của vấn đề. Kasongo ước tính có khoảng 1,5 triệu thợ đào thủ công - những người khai thác mỏ chợ đen, nhiều người trong số đó giao kèo với các thương nhân trung gian và nhà cung cấp vốn người TQ. Những thợ đào này hiện tại sản xuất khoảng 75% lượng khoáng sản xuất khẩu từ Congo, chủ yếu là đào bới thủ công. Chúng được chất lên các xe tải 30 tấn và vận chuyển lậu đến TQ qua các cảng ở Nam Phi hay Tanzania.

Gaby, một phụ tá của Kasongo, nói: “Hầu hết người TQ ở đây là bất hợp pháp”. “Không có cách nào điều hành đất nước khi mà mọi người đều có mâu thuẫn về quyền lợi - Kitenge, chủ một nhà xuất bản địa phương, nói - Tham nhũng ở cấp chính phủ vượt trên mức 70%. Nền kinh tế đang được điều hành bởi mafia và người dân nghèo ngày càng nghèo thêm”.

Một vài nhà bình luận e ngại thỏa thuận trên với TQ sẽ khoét sâu thêm quá khứ bị thuộc địa hóa của Congo. Thế nhưng gói thỏa thuận này còn bao gồm cả 176 bệnh viện và trung tâm sức khỏe, hiện đại hóa một hệ thống thoát nước cho thành phố Kinshasa, hai trường đại học lớn, một cảng mới và 5.000 đơn vị nhà ở cộng đồng. Kiểu thuộc địa hóa như thế có thể cũng đáng để cân nhắc. Kasongo nói: “Điều gì khiến chúng tôi phải lo nghĩ? Nếu chúng tôi không thể cung cấp nước sạch và điện sinh hoạt bởi vì chúng tôi không quản lý tốt những điểm mạnh của mình (ví dụ khoáng sản) thì mỗi ngày đều đáng phải lo nghĩ. Chúng tôi không có phương tiện để làm được việc gì cả, nhưng chúng tôi có thể trao đổi cái chúng tôi có. Nếu người TQ là giải pháp thì tại sao không?”.

TRẦN ANH THIỆN lược dịch

RICHARD BEHAR

Nguồn